________________
- શિક્ષોપનિષદ્ तथा वया बालयुवाद्यवस्थाविशेषः, तद्विचारः कर्तव्यः । तदनुसारित्वात्प्रायो बलस्य, न हि गजाना लीलोत्पाट्यं सर्वात्मनाऽपि पिपीलिकाभिः कृष्यत इति युक्तैव तदपेक्षा।
तथा प्रकृति:- सुखप्रज्ञापनीयतादिः, तदपेक्षया सामादिनियोग: कार्यः । यथा लोकेऽपि-अधीष्व पुत्रक ! प्रातर्दास्यामि तव मोदकान् ।
શિક્ષોનિષદ્
तथाऽन्वया - जातिकुलादिश्चिन्त्यः। यद्यसौ राजकुलादेरागतः, तदा प्रायोऽसहिष्णुर्भवति, चोदनावचोऽप्युच्चैरुच्यमानं शल्यायत इत्यभावितावस्थायां विशेषेण तद्विचारः कर्तव्यः प्रव्रज्याप्रतिकुष्टकुलं तु शिष्यस्यासम्भवितमिति नात्र तद्वार्ता, किन्तु राज-पुरोहित-श्रेष्ठिप्रभृतिकुलानुरूपमनुशासनं कर्तव्यमित्याशयः।
कुलनिश्चयोऽपि कथमित्यत्राह- आचार इति। आचारः कुलमाख्यातीत्युक्तेः। यथा हरिवंशोत्पत्तिज्ञाते भर्तुराचाराद् भार्यायास्तहुष्कुलतानिश्चयः । ततस्तद्विमर्शोऽपि न्याय्यः । રીતે સારણાના અવસર -અનવસરનો વિવેક કરવો જોઈએ.
અન્વય એટલે જાતિ-કુળ. માતૃપક્ષને જાતિ કહેવાય અને પિતૃપક્ષને કુળ કહેવાય. તેનો વિચાર પણ કરવો જોઈએ. જો એ શિષ્ય રાજકુળ વગેરેમાંથી આવ્યો હોય તો એ પ્રાયઃ અસહિષ્ણુ હોય. એને જરા ઊંયા સ્વરે પ્રેરણા કરીએ તો ય જાણે વીજળી પડી હોય એવું લાગે, કાનમાં શૂળ ભોંકાયાનો અનુભવ થાય. માટે જ્યાં સુધી એવા શિષ્ય તન-મનથી બરાબર ઘડાઈ ન જાય, ત્યાં સુધી વિશેષથી આવી બાબતોનો વિચાર કરવો જોઈએ. જે કુળ દીક્ષા માટે નિષિદ્ધ છે, એવું કુળ તો શિષ્યનું સંભવિત જ નથી માટે અહીં તેની વાત નથી. પણ રાજા, પુરોહિત, શ્રેષ્ઠી વગેરે કુળને અનુરૂપ અનુશાસન કરવું જોઈએ, એવો આશય છે.
પ્ર. :- ક્યારેક એવો ‘કેસ’ પણ આવી જાય, જેના કુળ વગેરે નિશ્ચિત ન હોય, ત્યારે શું કરવું ?
ઉ. :- શિષ્યના આચાર પરથી તેના કુળનો નિશ્ચય થઈ શકે છે. જેમ કે હરિવંશની ઉત્પત્તિની કથામાં પતિ (અડધી રાતે) વરસાદમાં १. आचाराः कुलमाख्याति, देशमाख्याति भाषितम् । सम्भ्रमः स्नेहमाख्याति, वपुराख्याति भोजनम् ।। इति सम्पूर्णवृत्तम्।
થાય માટે જ
કપડાં ન ભીંજાય એટલે નિર્વસ્ત્ર દશામાં ઘરે આવે છે. ભલે રસ્તે કોઈ જોતું ન હોય, પણ આ આચાર પરથી પતિ નીચકુળનો છે એમ પત્ની સમજી જાય છે. માટે આચારનો વિચાર પણ ઉચિત છે.
તથા ઉમરનો વિચાર કરવો જોઈએ, કે તે બાળ છે, યુવાન છે. આઘેડ છે કે વૃદ્ધ છે. કારણ કે બળ પણ પ્રાયઃ ઉંમરને અનુસારે હોય છે, ઉપલક્ષણથી ગ્લાન છે, તપસ્વી છે.. ઈત્યાદિ વિચાર પણ કરવો જોઈએ. હાથીઓ જેને રમતમાત્રમાં ઉંચકી લે, તેને કીડીઓ બધી શક્તિ લગાડીને ટસનું મસ પણ ન કરી શકે. માટે ઉમર વગેરેની અપેક્ષા પણ યોગ્ય છે.
તથા પ્રકૃતિ એટલે કે સ્વભાવ. કોઈને બેધડક કહી શકાય. સુખેથી સમજાવી શકાય. કોઈને બહુ સાચવીને બહુ પ્રેમથી કહેવું પડે.
પ્ર. :- અરે ! પણ એવું થોડી ચાલે ? એમાં શિષ્યત્વ ક્યાં રહ્યું ? ગુરુનો અધિકાર ક્યાં રહ્યો ?
ઉ. :- સ્વભાવ એ સ્વભાવ. આરાધના કરવી- કરાવવી હોય તો એની અપેક્ષાએ જ સમજાવટ કરવી પડે. અથવા તો સ્વભાવ એટલે જે વ્યક્તિ જે રીતે ‘લાઈન’ પર આવે તે રીતે અનુશાસન કરવું જોઈએ. જેમકે લોકમાં પણ કહેવાય છે – બેટા ! તું ભણ હું.. (સામ), સવારે તને લાડવા આપીશ (દામ), નહીં ભણે તો તારા નાના ભાઈને આપી દઈશ (ભેદ), અને તારો કાન મરડી
