________________
શિક્ષોપનિષદ્
- 03 भावविज्ञाननानारसकथासुखैर्विनीतैर्विश्रेसनम्, साध्यसाधयोरनर्थमनिर्दिष्टम् - इत्यन्वयः। ____ भावानां जगदुदरवर्तिपदार्थसार्थानां, विज्ञानं तत्पर्यायादिबोधविशष्टं ज्ञानम्, यद्वा विनेयस्य भावानां चित्तपरिणामानां यथार्थतया यथासम्भवं तदनुरूपप्रतिभाववत्तया च विशिष्टं ज्ञानं भावविज्ञानम्, नाना - अनेकप्रकाराः, रसाः-वीरहास्यप्रभृतयश्चित्तानन्ददायकानि काव्याद्यङ्गानि, तैर्मनोज्ञास्तन्मया वा कथाः - भरतचक्रिप्रभृतिवृत्तवार्ताः, ता एव सुखानि - मनोनिवृतिनिबन्धनानि, तैविनीतैः विशेषेण - शिष्यप्रकृति
જગતની મધ્યમાં રહેલા પદાર્થોના સમૂહોનું તેમના પર્યાયો વગેરેના બોધથી વિશિષ્ટ જ્ઞાન તે ભાવવિજ્ઞાન છે. અથવા તો શિષ્યના મનના પરિણામોને યથાર્થ રૂપે જાણવા અને શક્ય હોય ત્યાં સુધી તેને અનુરૂપ પ્રતિભાવ આપવો, આવી વિશિષ્ટતાથી યુક્ત જે જ્ઞાન તે ભાવવિજ્ઞાન છે.
જેમાં વીર, હાસ્ય, શાંત વગેરે અનેક કાવ્યના અંગભૂત રસો છે, તેથી જે ચિત્તને આનંદ આપે છે, એવા રસોથી જે કથા સુંદર છે અથવા જે કથા એવા રસોથી જ બનેલી છે, એવી ભરતચક્રવર્તી વગેરેના ચરિત્રની વાર્તાઓ જ મનને આહ્વાદ આપનારી હોવાથી સુખરૂપ છે. શિષ્યની પ્રકૃતિને સાપેક્ષપણે શિષ્યને તે કથાઓ સંભળાવવા દ્વારા માત્ર ટોક ટોક કરવાથી થયેલા કંટાળાને દૂર કરવા પૂર્વક તેને પ્રસન્ન કરવો.
પ્ર. :- તમે તો એવા અર્થ કરો છો કે જાણે સાંભળનારા ય તમારા જેવા જ છે. વિકૅસનનો અર્થ તો નાશ થવો, ખરી જવું, પડી જવું થાય. તમે તો અપૂર્વ અર્થનું પ્રકાશન કર્યું.
ઉ. :- ધાતુઓના અનેક અર્થો હોય છે. આમ છતાં તમારા સંતોષ માટે અમે એ અર્થમાં પણ સંગતિ કરી આપીએ છીએ. એવી
(૪
- શિક્ષોપનિષદ્ सापेक्षतारूपेण नीतैः - तच्छ्रवणविषयतां प्रापितैर्विश्रंसनम् - विशेषण दोष-निवारणकनिर्विण्णतापासनरूपेण श्रेसनम् - आप्यायनम् - प्रसन्नीकरणમિત્યર્થ.
किं यत्किञ्चिद्वार्तयाऽपि विधेसनमाहोस्वित् कश्चिद्विशेष इत्यत्राह - साध्या - मोक्षः, साधयतीति साधः - शैक्षः, तयोः प्रतिलोमतयाऽनर्थम् - प्रत्यपायावहम्, प्रयोजनक्षतेस्तद्विरुद्धत्वाच्च साध्यस्यानर्थम्, तत एव साधस्याप्यनर्थम्, निर्दिष्टम् - निर्देशविषयीकृतम्, न तद्- अनिर्दिष्टम् - अनन्तरोक्तकथायां शिष्यायाप्रतिपादितं यथा स्यात् तथा कथा कर्तव्येति शेषः। एतदुक्तं भवति - नैकान्तस्मारणादिना शिष्यनिर्वेदः कार्यः, नाप्येकान्तविधेसनप्रवृत्तेः शृङ्गारादिकथया तदहितं कर्तव्यम्, किन्तु साध्यानुगुणा विधेसनकारिका: कथा: कार्या इति ।।१७।। સુંદર વાર્તાઓ વડે વિભ્રંસન કરવું = કંટાળાનો નાશ કરવો, કંટાળોઉદ્વેગ દૂર કરવો.
પ્ર. :- ઠીક છે, જે તે વાર્તાથી પણ શિષ્યનું મનોરંજન કરવાનું, બરાબર છે ?
ઉ. :- ના ભાઈ ના, જે વાર્તા વગેરેથી મોક્ષરૂપી સાધ્ય અને શિષ્યરૂપી તેનો સાધક એ બંનેને જે વિરુદ્ધ હોવાથી અનર્થકારક હોય તેનો નિર્દેશ ન કરવો જોઈએ. મોક્ષરૂપી પ્રયોજનમાં હાનિકારક હોવાથી અને તેને સિદ્ધ કરવામાં વિરુદ્ધ હોવાથી સાધ્યને અનર્થકર હોય એ જ કારણથી એ સાધ્યના સાધકને પણ અનર્થકર હોય તેનું વિવિધ કથાઓમાં શિષ્ય સમક્ષ પ્રતિપાદન ન કરવું જોઈએ.
આશય એ છે કે માત્ર સારણાદિથી શિષ્યને ઉદ્વેગ ન કરાવવો. અને માત્ર વિધ્વંસનની પ્રવૃત્તિથી શૃંગાર વગેરેવાળી કથાથી તેનું અહિત પણ ન કરવું પણ વિકૅસન કરનારી કથાઓ પણ એવી કરવી જે મોક્ષરૂપી સાધ્યની સિદ્ધિ કરવામાં સહાયક બને.
