________________
* शिक्षोपनिषद् -
उपनयस्तु भावितप्रायः सुगमश्च । यद्वा सम्मिथ्या - इति जलत्वेनासत् - मृगतृष्णादि, तदप्ययोग्यं स्यादिति। अत्रार्थ उपनयो दुर्घट इति વૈ ? 1, સ્વાનુચિતોપાયાનુપાયત્વેન નિષ્ણારત્નાવિત્તિાારવા
किमिति मुमुक्षोरप्यसामर्थ्य कष्टजनितकार्पण्यं चेत्यत्राहअज्ञातकरणं जन्म वपुःसंवित्प्रकारयोः।
त्वत्प्रसादार्जनोपायो विषयेन्द्रियसंवस।।२१।। અયોગ્ય છે. - આનો ઉપનય તો લગભગ સમજાવેલો જ છે અને સુગમ પણ છે.
અથવા તો સંમિથ્યાનો બીજો અર્થ એ થઈ શકે કે જે જળરૂપે અસત્ હોય જેમ કે ઝાંજવાના નીર. એ પણ પીવા માટે અયોગ્ય જ છે.
પ્ર. :- જેટલા અર્થ નીકળે એટલા માટે નથી જવાના, ઉપમેયમાં સંગતિ પણ કરવાની છે. આ અર્થમાં ઉપનય કેવી રીતે ઘટાડશો ? શિષ્ય જે ઉપાય માટે સમર્થ નથી, જેમ કે આતાપના, તો એ મિથ્યા થઈ જશે ? એ રત્નત્રયીનું કે મોક્ષનું સાધન જ નહી રહે ?
ઉ. :- હા, જે ઉપાય પોતાના માટે ઉચિત નથી, એ પોતાની અપેક્ષાએ અનુપાય છે - રત્નત્રયીનું સાધન નથી, માટે કથંચિત્ મિથ્યારૂપ જ છે.llRoll
પ્ર. :- હજી અમને તમારી વાતો ગળે ઉતરતી નથી. મુમુક્ષને પણ શરીરનું સામર્થ્ય અને કષ્ટજનિત મનની શુદ્ધતા કેવી રીતે થઈ શકે ?
ઉ. :- દિવાકરજી આ જ વાતનો જવાબ આપી રહ્યા છે –
શરીર અને મનના પ્રકારોની ઉત્પત્તિનું કરણ અજ્ઞાત છે. તને પ્રસન્ન કરવાનો ઉપાય વિષયપ્રવૃત ઈન્દ્રિયોનો સંવર છે. રિલા . T - Tનીરના ૨, ૫ - બંનૈTI
૮૪ .
शिक्षोपनिषद् वपुःसंवित्प्रकारयोर्जन्माज्ञातकरणम्, त्वत्प्रसादार्जनोपायो विषयेन्द्रियसंवरः - इत्यन्वयः।
वपुः - सामर्थ्याद्यन्यतरोपेतं शरीरम्, संवित् - कार्पण्याद्यन्यतरोपेता મતિ:, તથ: પ્રારો - મેવો, તયો:, ગન્ન - ઉત્પત્તિ:, જ્ઞાતિમ્ - अर्वाग्दृशानधिगतम्, करणं - साधनम्, तदुत्पादनिमित्तकारणम्, अज्ञातं करणं यस्य तदज्ञातकरणम्, अयं भावः - तत्तत्प्रकारयोः शरीरमनसोर्जन्मनो निमित्तं चित्रकर्मादिरूपं चर्मचक्षुषामज्ञातमिति ।
कथं तज्ज्ञानाधिगम इत्यत्र मङ्गलादिरूपत्वेन बहुमानप्रकर्षात् साक्षात् ज्ञानमेव सम्बोधयन्निवाह- त्वत्प्रसादः - तव प्रसन्नता कर्माभ्रविमुक्तकेवलज्ञानविधूपमता, तस्यार्जनम्- स्वात्मन्याविर्भावः, तस्योपायः - अव्यभिचारि साधनम्, विषयाः - शब्दादिगोचराः, तेषु प्रवृत्तानीन्द्रि
સમર્થ કે અસમર્થ શરીર અને ક્ષદ્ર કે અક્ષદ્ર મહિના જે પ્રકારો છે તેમની ઉત્પત્તિ જે સાધનથી થાય છે એ નિમિત્તકારણ અજ્ઞાત છે.
આશય એ છે કે તે તે પ્રકારના શરીર અને મનની ઉત્પત્તિનું જે કારણ છે તે વિચિત્ર કર્મ, ભવિતવ્યતા, કાળ, સ્વભાવ, પુરુષકારરૂપ છે અને ચર્મચક્ષથી તે જોઈ શકાતા નથી, માટે છઘસ્થ જીવોને તે અજ્ઞાત છે.
પ્ર. :- અજ્ઞાત છે - અજ્ઞાત છે - તો ઘણી વાર કહ્યું. હવે એ જ કહી દો ને, કે એનું જ્ઞાન શી રીતે થાય ?
ઉ. :- દિવાકરજી જ એનો જવાબ આપી રહ્યા છે અને એમના જવાબની વિશેષતા એ છે કે જ્ઞાન મંગલ વગેરે-૩૫ હોવાથી બહુમાન પ્રકર્ષથી જાણે સાક્ષાત્ જ્ઞાનને જ સંબોધન કરતાં હોય તેમ તેઓ કહે છે - હે જ્ઞાન ! તું પ્રસન્ન થાય - એટલે કે કેવળજ્ઞાનરૂપી ચંદ્ર પરથી કર્મોરૂપી વાદળા દૂર થઈ જાય - એ તારી પ્રસન્નતાને પોતાના આત્મામાં પ્રગટ કરવાનો અવધ્ય ઉપાય છે - શબ્દાદિ પાંચ
