________________
શિક્ષોપનિષદ્
- 993 रूपस्यापि तपसो निष्फलत्वात्, लक्ष्मणार्यावत्, इति तस्याप्यासेवितत्वेन साधनं न्याय्यमेव । अनासेवितसेवितयोः सम्यगसेवितत्वसाम्येऽपि अननुष्ठिताविध्यनुष्ठितत्वाभ्यां विशेषो द्रष्टव्यः।
अत्रेदमवधेयम्, प्रायश्चित्ते षष्ठप्रकारेऽनशनादितपो भवति, तत्कुर्वतस्तस्य शेषाणां वैयावृत्यादियोगानां यथा बाधा नोपजायते तथा यतितव्यम् । यद्वा यथासम्भवं सर्वप्रकारेष्वपि तद्बाधा परिहर्तव्येति
आसेवितता - विरहमेव स्पष्टयति - यदुत्सृष्टमयत्नेन पुनरेष्यं प्रयत्नतः। . तत्साधनं वा तादृक्षं न हि सोपधयो बुधाः ।।३०।।
ઉ. :- ના, બંનેમાં ફરક છે. અનાસવિતનો અર્થ તો જે સમ્યક સેવિત નથી તે જ છે, પણ એમાં તો અવિધિથી પણ સેવિત નથી, અર્થાત્ સાવ કર્યું જ નથી. જ્યારે સેવિતમાં તો અવિધિથી કર્યું છે. આમ સમ્યફ સેવિત ન હોવું - આ વાસ્તવિકતા બંનેમાં હોવા છતાં એક અનનષ્ઠિત છે જ્યારે બીજું અવિધ્યનુષ્ઠિત છે.
અહીં શેષાનુપરોધ કહેવાનો આશય એ છે કે પ્રાયશ્ચિત્તમાં છઠ્ઠા પ્રકારમાં અનશન, ઉણોદરી વગેરે તપ હોય છે. એ તપ એવી રીતે કરાવવો કે જેનાથી બાકીના વૈયાવચ્ચ વગેરે યોગો સદાય નહીં. અથવા તો યથાસંભવ કાયોત્સર્ગ વગેરે પણ તે બાપાનો પરિહાર કરીને કરાવવા. ll૨૯ll
જે અનુષ્ઠાન સેવિત હોવા છતાં પણ શી રીતે આસેવિત નથી તેના વિષે દિવાકરજી સ્પષ્ટતા કરે છે –
જે અયનથી છોડી દીધું હોય, તે ફરીથી પ્રયત્નથી એષણીય . # - પા ા - રેપો ૨. * - તકથી જ - તદ્રુહ્ય રૂ. 1 - યુધ:|
998
- શિક્ષોના यदयत्नेनोत्सृष्टम्, पुन: प्रयत्नत एष्यम्, तादृक्षं वा तत्साधनम्, हि बुधाः सोपधयो न - इत्यन्वयः ।
यत् - प्रायश्चित्ताद्यनुष्ठानम्, अयत्नेन - सम्यगाराधनामन्तरेण, उत्सृष्टम्- खेदादिदोषोपहतेनान्तराल एव त्यक्तम्, पुनः - भूयोऽपि प्रयत्नतः - वीर्योल्लासप्रकर्षेण एष्यम् - एषणाविषयम् - कर्तव्यतयाभीष्टमित्याशयः।
तथैव सम्यगाराधनासम्भवात्, अयत्नोत्सर्गहेतुकाशुभानुबन्धमुक्तिभावाच्च, अन्यथा तु जन्मान्तरेऽपि तदनुष्ठानदौर्लभ्यप्रसङ्ग इति भावनीयम्।
अथ कश्चिच्छैक्षविशेषस्तत्कर्तुमसमर्थः, तेन तदनुष्ठानोपाये છે. અથવા તેનું સાધન તેના જેવું હોય. કારણ કે પ્રબુદ્ધ જીવો માયાવી નથી હોતા. ll3oll
જે પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરેની સમ્યક્ આરાધના ન કરી હોય. ખેદ, ઉદ્વેગ, ક્ષેપ વગેરે દોષોથી વચ્ચેથી જ છોડી દીધું હોય, અનુપયોગ, અનાદરાદિથી કર્યું હોય. ગરબડિયું કર્યું હોય. એ અનુષ્ઠાન ફરીથી વીર્ષોલ્લાસના પ્રકર્ષથી કરવા યોગ્ય છે. એ કરવું જોઈએ એમ શિષ્ટપુરુષોને અભીષ્ટ છે.
કારણ કે એ જ રીતે એ અનુષ્ઠાનની સમ્યક્ આરાધના સંભવિત છે. અને પૂર્વે જે અયત્નપૂર્વક છોડી દીધું, અવિધિઅનાદરાદિ કર્યા એના કારણે જે અશુભ અનુબંધો પડ્યાં હોય તે પણ સમ્યફ આરાધનાથી જ છૂટી શકે છે. અન્યથા તો ભવાંતરમાં પણ એ અનુષ્ઠાન દુર્લભ થઈ જાય એ ગંભીરતાથી વિચારણીય છે.
જો કોઈ શિષ્યવિશેષ એ અનુષ્ઠાનને સમ્યક આરાધવા સમર્થ ન હોય તો તેણે એ અનુષ્ઠાનના ઉપાયમાં યત્ન કરવો જોઈએ . વૃષથતાં શJરVT ||૪||
