Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 69

> शिक्षोपनिषद्
अयमाशयः, यदा हि सद्गुरवः परमकारुणिकतयोचितोपायपुरस्सरं शिष्यप्रमादं निवर्तयित्वा तत्प्रायश्चित्तं प्रतिपादयन्ति तदा कथञ्चित्तत्तपः कुर्वाणोऽपि भवितव्यतादियोगाद् गुरौ प्रद्वेषादिमापन्नो तत्त्यागं कुर्या - दिति तं प्रत्येष उपदेशः, यतस्ते गुरवः स्वयं चरणादिसम्पन्ना दुष्प्रतिकारोपकाराः साम्प्रतं च विशेषण शुद्धिविधातार इति तदुत्सर्गे छागसदृशता - पशुवन्निर्विवेकतैवेति यथा मनो नोत्सृजेत् तथा तानपि नोत्सृजेत् गुरुकुलवासादृतो भवेदित्यर्थः ।
vye
यद्वा चिन्तामणी गोपालस्य शिलाशकलमतिवत् तादृशचरणादिगुणसम्पन्नेऽप्यस्य महामोहाभिभूततया छागसादृश्यबुद्धिर्जायेत, तद्वच्च થઈ શકે. આશય એ છે કે, જ્યારે સદ્ગુરુઓ પરમકરુણાના ધારક હોવાથી ઉચિત ઉપાયો કરવા પૂર્વક શિષ્યના પ્રમાદની નિવૃત્તિ કરાવીને તેને તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે ત્યારે કદાચ કોઈ રીતે એ તપ કરતો હોવા છતાં પણ ભવિતવ્યતા વગેરેના યોગે ગુરુ પર તેને પ્રદ્વેષ વગેરે થવાથી તેમનો ત્યાગ કરે માટે તેના માટે આ ઉપદેશ છે કે – તે ગુરુઓ પોતે ચારિત્રાદિ સંપન્ન છે. એમના ઉપકારનો બદલો વાળવો મુશ્કેલ છે. અને હમણા તો ઉચિત ઉપાયથી પ્રમાદ નિવારી પ્રાયશ્ચિત્તદાતા થયા હોવાથી વિશેષ શુદ્ધિ કરનારા છે. માટે તેમનો ત્યાગ કરવામાં તો બકરાસાદશતા છે - પશુના જેવી નિર્વિવેકતા જ છે. માટે જેમ મનને છોડી ન દેવું તેમ તેવા સદ્ગુરુને પણ છોડી ન દેવા, ગુરુકુલવાસનો આદર કરવો.
અથવા તો જેમ ચિંતામણિમાં ગોવાળિયાને શિલાના ટુકડાની મતિ થાય, તેમ તે શિષ્ય મહામોહથી અભિભૂત થયો હોવાથી તેને ઉચ્ચ ચારિત્રાદિ ગુણસંપન્ન સદ્ગુરુમાં પણ બકરા જેવી બુદ્ધિ થાય. તેને એ ગુરુ બકરા જેવા તુચ્છ લાગે અને જેમ બકરાને છોડી દેવાય તેમ એ ગુરુને છોડી દે. તેના પ્રત્યે આ ઉપદેશ છે કે
- शिक्षोपनिषद् - तत्परित्यागं विदध्यादिति तं प्रत्येष उपदेशः, यद् गुरुकुलवासो नैव मोच्यः, प्रकटपरमाज्ञारूपत्वादस्येति ।
स्यादेतत्, अतिकृच्छ्रतपसैव संसारमसौ तरिष्यतीत्यन्यदुपदेशोऽपार्थक इत्यत्राह तत्- अतिकृच्छ्रतपः, शेषं च मनोगुप्त्यनायतनवर्जनगुरुकुलवासप्रभृति तदवशिष्टं भगवद्विहितमनुष्ठानम्, तच्च शेषं च तच्छेषे तयोः पालनम् वीर्यानिगूहनादिपुरस्सरं सम्यगाचरणम्, तदेव तीर्थम् - संसारसागरोत्तारभूतम् - शेषानादरेण त्वतिकृच्छ्रतपोऽपि संसारपारावारपारप्रापणाप्रत्यलमित्याशयः । । ३१ । ગુરુકુલવાસને ન જ છોડવો, કારણ કે આ જ ભગવાનની પ્રગટ અને પરમ આજ્ઞા છે.
૬૦
પ્ર. :- બિચારો, આટલો ઉગ્ર તપ તો કરે છે અને તમે એને ઠપકારતા જ જાઓ છો. એ તપથી જ એ સંસારસાગર તરી જશે. માટે બીજો બધો ઉપદેશ આપવાનો કોઈ અર્થ નથી.
ઉ. :- સંસારસાગર તરવા માટે બે ય વસ્તુ જોઈશે. એક તો એ જે ઉગ્ર તપ યથાશક્તિ કરે છે તે અને બીજું તેના સિવાય જે બાકી રહ્યું તે. જેમ કે અહીં મનગુપ્તિ, અનાયતનવર્જન અને ગુરુકુલવાસનો નિર્દેશ કર્યો છે. એવું બીજું પણ ભગવાને બતાવેલું અનુષ્ઠાન સમજી લેવું.
તે અને શેષ = તપ અને અવશિષ્ટ અનુષ્ઠાન એ બંનેનું સમ્યક્પાલન, જેમાં જરા પણ વીર્ય ગોપવ્યું ન હોય, વિધિ વગેરે પ્રત્યે બહુમાન હોય એવું આચરણ જ તીર્થ છે. તારે તે તીર્થ એવું
આચરણ જ સંસારસાગરથી તારનારું છે. શેષના અનાદર ઉપેક્ષાથી તો ખૂબ ઉગ્ર તપ પણ સંસારસાગરથી પાર ઉતારવા સમર્થ નથી એવો આશય છે. ||૩૧||