________________
શિક્ષોપનિષદ્
990 अतिकृच्छ्रतपासक्तो मनः छागवत् नोत्सृजेत्, कुशीलान् वा विदग्धांश्च, तच्छेषपालनं तीर्थम् - इत्यन्वयः ।
अतिमात्रं - दुःसा, कृच्छ्रे - कष्टं यस्मिन् तदतिकृच्छ्रम्, तपः - अनशनाद्यनुष्ठानम्, अतिकृच्छ्रे चैतत् तपश्च - अतिकृच्छ्रतपः, तस्मिन् सक्तः - आसङ्गदोषदुष्टा, तदेकोपादेयबुद्धितया तन्मात्रपरायण इति માવડ, મન - ચિત્ત, છાવિ -સગવત્, - નવ ઉત્ક્રનેત્ - तन्नियन्त्रणमुपेक्ष्योन्मुञ्चेत् । उग्रतपस्विनाऽपि छागवद्यत्र तत्राटाट्यमानं मन: गुप्ति-गुप्तं कार्यमेवेति तात्पर्यम् ।
स्यादेतत्, मा भूद्यत्र तत्राटनम्, कस्मिंश्चित् नियतपदे त्वदोष પાલન તીર્થ છે. Il3II
જેમાં અતિમાત્રાવાળું દુઃસહ્ય કષ્ટ છે તેવું અનશન વગેરે તપનું અનુષ્ઠાન કરવામાં જે આસક્ત હોય, તેમાં જ ઉપાદેયબુદ્ધિ હોવાથી તેમાં જ જે પરાયણ હોય, એનું અનુષ્ઠાન “આસંગ” દોષથી દૂષિત છે.
તેને ઉપદેશ આપતા કહે છે કે તેણે પણ મનને બકરાની જેમ છોડી ન જ દેવું જોઈએ. મનને નિયંત્રિત કરવામાં ઉપેક્ષા ન કરવી જોઈએ. એ ચાહે ગમે તેટલો ઉગ્ર તપસ્વી હોય, તેણે પણ બકરાની જેમ, જ્યાં ત્યાં ભટકતા મનને મનોગતિથી સાચવવું જોઈએ. એવું અહીં તાત્પર્ય છે.
પ્ર. - ઠીક છે, જ્યાં ત્યાં ભલે ન ભટકે, કોઈ એક જગ્યાએ સ્થિર થઈ જાય એમાં તો વાંધો નથી ને ?
ઉ. :- એ એક જગ્યા પણ અનુચિત ન હોવી જોઈએ. જેમ કે કોઈ કુશીલ-દૂષિત ચારિત્રવાળા પ્રત્યે મન આકર્ષાતુ હોય તો તે મનનું નિયંત્રણ કરવું, છોડી ન દેવું. કારણ કે તેમનો સંસર્ગ ચારિત્રભેદનું કારણ છે.
9૮ •
- શિક્ષોપનિષદ્ « इत्यत्राह - कुशीलान् वा - दुष्टचारित्रान् वा प्रत्याकृष्यमाणमपि नोत्सृजेत्, तत्संसर्गस्य चारित्रभेदनिबन्धनत्वात् । तथा सुविहितपूर्वाचार्येभ्योऽप्यात्मानं विदग्धं मन्यन्ते ते पण्डितमानिनः स्वाभिप्रायेण विदग्धाः, यद्वा विशेषेण दहन्ति मुग्धसम्यक्त्वमिति विदग्धाः, यथाच्छन्दा इत्यर्थः ताँश्च प्रति मनो नोत्सृजेत्, तेषामुत्सूत्रभाषितया सम्यक्त्व-विनाशकत्वान्मनसाऽपि तत्संसर्ग नेच्छेदित्याशयः।
यद्वा कु: - पृथ्वी, तद्वत् शीलं सर्वसहत्वलक्षणं येषां ते कुशीला: - सच्चारित्रा इत्यर्थः, ते च विदग्धाः - सज्ज्ञानसम्पन्नतया गीतार्थाः, एतेन सद्दर्शनाक्षेपः, सहभावित्वात्। तान् अपि छागवन्नोत्सृजेदित्यर्थः।
તથા જેઓ સુવિહિતપૂર્વાચાર્યો કરતાં પણ પોતાને બુદ્ધિશાળી માને છે તે પોતાના અભિપ્રાયથી વિદગ્ધ છે. તેમણે પોતે જ પોતાને પંડિત પદવી આપી દીધી છે. અથવા તો વ્યુત્પત્તિ અનુસારે જેઓ મુગ્ધજીવોના સમ્યક્તને વિશેષથી બાળે છે તેઓ વિદગ્ધ છે. આ બંને અર્થોનો સંકેત યથાછંદ તરફ છે. તેમના પ્રત્યે પણ મનને છોડી ન દેવું. તેઓ ઉચૂત્રભાષી હોવાથી સમ્યકત્વના વિનાશક છે. માટે મનથી પણ તેમનો સંસર્ગ ન ઈચ્છે એવો અહીં આશય છે.
અથવા તો કુ = પૃથ્વી, તેના જેવું જેમનું શીલ છે = બધું સહી લેવાનો જેમનો સ્વભાવ છે એ કુશીલ = સમ્યફ ચારિત્રના ઘારક. અને તેઓ વિદગ્ધ પણ છે = સમ્યજ્ઞાન સંપન્ન હોવાથી ગીતાર્થ પણ છે. આનાથી સમ્યગ્દર્શનનો પણ આક્ષેપ થાય છે = તેઓ સમ્યગ્દર્શનના પણ ઘારક છે તેમ સમજી લેવું. કારણ કે સમ્યજ્ઞાનની સાથે સમ્યગ્દર્શન અવશ્ય હોય છે.
તેવા ગુરુને પણ બકરાની જેમ છોડી ન દે, એવો પણ અર્થ १. दह भस्मीकरणे, वर्तमाने तः।
