Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 73

રશિષ્ટ• પૃષ્ઠ-૩૨, પંક્તિ-પ :- એકનો એક અર્થ (ઔષધ-પ્રક્રિયા વગેરે).
કોઈ રોગની ચિકિત્સામાં અનુકૂળ હોય, અન્ય રોગમાં પ્રતિકૂળ હોય. એમ એકનો એક આચાર કોઈક શૈક્ષના અમુક પ્રયોજન માટે અનુકૂળ હોય, અન્ય માટે પ્રતિકૂળ હોય. જેમ કે વૃદ્ધ શૈક્ષ માટે વિકૃષ્ટ તપ અનુકૂળ, બાળ શૈક્ષ માટે વિકૃષ્ટ તપ પ્રતિકૂળ. જેને જે અનુકૂળ હોય એને એનું વિધાન કરાય અને પ્રતિકૂળનો નિષેધ કરાય. પૃષ્ઠ-૩૫, પંક્તિ-1 :- ‘શરીર અને મનની ગુણ-દોષમાં તુલ્ય પ્રવૃત્તિ થાય છે એમ માનીએ તો નિવૃત્તિ પણ તુલ્ય માનવાની રહે, તેથી માત્ર શરીરના દોષ ટળવા પર મનના પણ ટળી જશે. પછી ઉભયોપાયની જરૂર નહી રહે. એટલે અર્થ માત્ર આટલો જ લેવો, કે જેમ શરીરની ગુણ-દોષમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેમ મનની પણ થાય છે. માટે મનની ચિકિત્સા પણ જરૂરી હોય છે. તેથી ઉભયના ઉપાયની વિશિષ્ટતા જરૂરી છે. પૃષ્ઠ-3૭, શ્લોક-૮ :- સાતમા શ્લોકના શરીર-મન પદની અહીં અનુવૃત્તિ લઈ સુવિધિ-જ્ઞાનયંત્ર - આ તેનું વિશેષણ બનાવવું. સારી વિધિ (ક્રિયા) અને સારુ જ્ઞાન આ બે યથાક્રમ યત્ર = નિયંત્રણ છે જેના એવા શરીર-મનની ચિકિત્સા અનેક પ્રકારની હોય છે. છન્ન (ગુપ્ત) અને પ્રકાશ(જાહેર)નો ક્રમ બદલીને - શરીરની ચિકિત્સા જાહેરમાં થઈ શકે, મનની ચિકિત્સા ગુપ્ત થઈ શકે - આવો અર્થ કરી શકાય. પૃષ્ઠ-૩૯, શ્લોક-૯ :- શરીરના નિયંત્રણથી (ક્રિયાથી - સુવિધિથી) જીતાયેલા દોષો ફરીથી જાગૃત થવામાં અભ્યાસ (સંસ્કાર) કારણ છે જેનું એવા છે. અર્થાત્ મંડૂક ચૂર્ણ જેવા છે. જેમ મંડૂક ચૂર્ણમાંથી દેડકાની ફરી ઉત્પત્તિ થઈ શકે છે, તેમ ક્રિયાથી જે દોષો દૂર થાય તેની ફરી ઉત્પત્તિ થઈ શકે છે. જ્યારે પ્રસંખ્યાન
૨૮
પરિશિષ્ટk = જ્ઞાનથી જીતાયેલા દોષો અવિચ્છિન્ન સમાધિના કારણ બને છે. જેમ મંડૂકચૂર્ણને ભસ્મીભૂત કર્યા પછી તેમાંથી ફરી દેડકાની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી, તેમ જ્ઞાન દ્વારા દોષક્ષય થાય, પછી દોષોની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. પૃષ્ઠ-૪૨, શ્લોક-૧૦ :- જેમ વાત વગેરે રોગપ્રકારોમાં સંયોગને અપેક્ષીને અપાન-ઉદાન વાયુ વગેરે નિર્દેશ કરીને (પછી તદનુસાર ચિકિત્સા થાય છે) એમ (રાગાદિજન્ય પ્રવૃત્તિઓમાં) પુનઃ પુનઃ કરણરૂપ ભાવનાના અને (એ પ્રવૃત્તિ કરવાની લાગણીરૂપ) આદરની માત્રાના સંયોગથી = સંબંધથી (પૂર્વ) જન્મોમાં રાગાદિ કેવા વધાર્યા છે, એનો નિશ્ચય કરી તદનુસાર ચિકિત્સા કરવી. પૃષ્ઠ-૫૦, શ્લોક-૧૨ :- પહેલા સારણા, છતાં પ્રમાદ ન છૂટે તો આદેશ = આજ્ઞા કરે, તો પણ કામ ન થાય તો આક્ષેપ = તિરસ્કાર-ભર્ચના કરે. એ પછી પ્રાયશ્ચિત = દંડ કરે અને તો પણ ન સુધરે તો અનુપક્રમ = ઉપક્રમનો અભાવ. સૂત્ર-અર્થનો ઉપકમ નહી કરું એવો ભય બતાડવો. છંદોભંગ ન થાય એટલા માટે શ્લોકમાં આદેશનો ઉલ્લેખ પ્રથમ છે. યથારસ એટલે જેવો રસ = રુચિ = યોગ્યતા હોય એ મુજબ. એ ન હોય તો આક્ષેપ વગેરે ન કરી શકાય - ઉપેક્ષા સેવવી પડે. પૃષ્ઠ-૫, શ્લોક-૧૫ :- આસેવન = પરીષહોનું સેવન = પરીષહો પર વિજય. પરિહાર = પરીષહોથી ભાગવું = પરીષહોથી પરાજય પામવું. આસેવન અને પરીવારના સભ્યજ્ઞાનથી શાંતિ = નિર્ભયતા થઈ છે જેથી એવા પરીષહો શરીર અને મનની કેળવણીના નિમિત્ત છે, અને એ માટે અજોડ સામર્થ્યવાળા છે. પૃષ્ઠ-૭૮, શ્લોક-૧૯ :- કષ્ટોપાર્જન કરતાં ભિન્ન એવી કૃપણતાને - બિચારાપણાને પામે છે, અર્થાત્ સાધનાભાવે કષ્ટ પડે અને જીવ એ કષ્ટને ઉઠાવવાનું સર્વ કેળવે, સાધન વગર પણ