________________
शिक्षोपनिषद्
99
यतितव्यम्, आह च - उपेयसाधनत्व उपायस्य तत्त्वात् इति । सोऽप्ययत्नोत्सृष्टः प्रयत्नेनाराधनीय इत्याशयेनाह - तत्साधनं वा - तस्यानुष्ठानस्योपायभूतं वा तादृक्षम् अनन्तरनिर्दिष्टसदृशमिति ।
हि यस्मात् बुधाः शुश्रूषा-शमगर्भशास्त्रयोगसम्पादितश्रुतचिन्ताभावनासारनिर्मलबोधकलिताः, उपधिः निकृतिः, अनुपायेतरादरपरिहाराभ्यामात्मन उपेयवञ्चनेत्यर्थः तेन सहिताः सोपधयः, न - શૈવ, મવન્તીતિ શેષઃ
કારણ કે ઉપાયથી ઉપેયની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે = સાધનથી સાધ્યની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. માટે ઉપાય પણ ઉપેય બની જાય છે = સાધન પણ સાઘ્ય બની જાય છે.
જેમ કે કોઈ કહે કે મારે ઈર્યાસમિતિ સારી પાળવી છે, તો તેનું સાધન છે આંખની પટુતા. એ જો ન હોય તો તેણે ઈર્યાસમિતિરૂપી ઉપેયના ઉપાયરૂપ આંખની પટુતાને ઉપય = સાઘ્ય બનાવી તેની સિદ્ધિ કરવી જ પડે.
આમ જેમ અનુષ્ઠાન અયત્નથી છોડી દીધું હોય, તો એને પ્રયત્નથી આરાધવાનું છે તેમ તેના સાધનને પણ આરાધવાનું છે, એ આશયથી કહે છે – તે અનુષ્ઠાનનું સાધન પણ તેના જેવું હોય - અયત્નત્યક્ત હોય, તો એ પણ ફરીથી ઈચ્છનીય છે.
કારણ કે જેમણે શુશ્રુષા અને પ્રશમગર્ભિત શાસ્ત્રોના યોગથી શ્રુતજ્ઞાન, ચિન્તાજ્ઞાન અને ભાવનાજ્ઞાનથી સારભૂત નિર્મલબોધ પ્રાપ્ત કર્યો છે તેવા પ્રબુદ્ધ જીવો માયાવી નથી હોતા.
માયા કરીને તેઓ અનુપાયનો આદર અને ઉપાયનો પરિહાર કરે, તેના દ્વારા પોતાના આત્માને ઉપેયથી વંચિત કરે તે શક્ય જ નથી. તેમ કરવામાં ઉક્ત નિર્મલબોધ બાધક બને છે. . ૩ષ્કૃત યોગતવૃત્તો।।૨૬।।
- शिक्षोपनिषद् -
मायाकृतानुष्ठानेन तु महति कायक्लेशे कृतेऽपि सत्फलाप्तिविरहः, लक्ष्मणार्यावत्, इति यद्यप्यापाततस्तेषामालोचनागुर्वादिवञ्चनं प्रतिभासते, वस्तुतस्तु स्वात्मैव तैर्वञ्चित इति भावः । विध्यादियत्नवद्भावनाज्ञानानुभावेन बुधानां तदभावः सूपपन्न एवेति । । ३० ।।
अनुपधिबाह्यतपोमात्रेणापि कृतकृत्यता नेति स्पष्टयति नातिकृच्छ्रतपःसक्तो मनश्छागवदुत्सृजेत् । कुशीलान् वा विदग्धाँश्च तीर्थं तच्छेषपालनम्।।३१।
99
સમ્યક્ પ્રાયશ્ચિત્તાદિ અનુષ્ઠાન ઉપાય છે અને આત્મશુદ્ધિ, કર્મક્ષય, મોક્ષ આ ઉપેય છે. જ્યારે માયા એ અનુપાય છે. તેનાથી ઉપેયસિદ્ધિ અસંભવિત છે. પછી ભલે ને ગમે તેટલો કાયક્લેશ કરીને અનુષ્ઠાન કરે. તેનું સાચું ફળ ન મળી શકે.
જેમ કે લક્ષ્મણા સાધ્વીજીએ ૫૦ વર્ષનો ઘોર તપ કર્યો તો ય તેનું સાચું ફળ ન મળ્યું. માટે સ્થૂલદૃષ્ટિએ ભલે એમ લાગે કે માયાવી જીવે આલોચનાદાતા ગુરુને છેતર્યા પણ વાસ્તવિકતા એ છે કે તેણે પોતાના આત્માને જ છેતર્યો છે.
પ્રબુદ્ધ જીવો તો ભાવનાજ્ઞાનથી સંપન્ન હોય છે. તે જ્ઞાનનું એક લક્ષણ છે કે એ વિધિ વગેરેમાં યત્નવાળું હોય છે. અર્થાત્ ભાવનાજ્ઞાનના પ્રભાવે વિહિતપ્રવૃત્તિ અને નિષિદ્ધનિવૃત્તિ અવશ્યપણે થાય છે. માટે એવી વ્યક્તિમાં માયા ન હોય એ યુક્તિયુક્ત જ છે. II3oll
માયા વિના બાહ્ય તપ કરે, તો ય એટલા માત્રથી કૃતકૃત્યતા નથી થઈ જતી એ સ્પષ્ટ કરતા કહે છે –
ખૂબ કષ્ટરૂપ તપમાં આસક્ત (એવો જીવ) મનને બકરાની જેમ છોડી ન દે, અથવા કુશીલો અને વિદગ્ધોને, તે અને શેષનું
છુ. આ । - । નમા ય - સત્તા નમા ૨. સત્તા કૃતિ મુદ્રિતપાઃ, સ્મિત પોપરિતનઃ। રૂ. ૬ - શતાત્| ૪, ૬૫ - તીર્થત છે।
