________________
* शिक्षोपनिषद् -
- 99 ____ननु चोदनादेरपि मर्यादा भवति, अनुशासकधृतेश्च, किञ्चात्मसाक्षिको धर्म इति कियन्तं कालं यावदेवं शैक्षानुशासनं कर्तव्यमिति ચૈત્ ? સત્રદિ
यावदुद्वेजते दुःखानिर्वाणं चाभिमन्यते। तावन्मोहसुखारूढाः स्वयं यास्यन्त्यतः परम् ।।३२।।
यावद् दु:खादुद्वेजते, निर्वाणं चाभिमन्यते, तावन्मोहसुखारूढाः, अतः परं स्वयं यास्यन्ति - इत्यन्वयः ।
यावत् - आवक्ष्यमाणावस्थाविशेषविशिष्टकालं, मनो दुःखात् - शारीरमानसक्लेशात्, उद्वेजते - निर्विण्णो भवति, निर्वात्यात्माऽत्रेति
પ્ર. :- તમે બતાવેલ સંપૂર્ણ અનુશાસનવિધિ અમે સમજી ગયાં. પણ પ્રેરણા વગેરે કરવાની પણ એક મર્યાદા હોય છે. અનુશાસકની ધીરજની પણ સીમા આવી જતી હોય છે. વળી આમ ઘક્કાગાડી
ક્યાં સુધી ચલાવે રાખવાની ? આખરે ધર્મ પણ આત્મસાક્ષિક હોય છે. માટે ક્યાં સુધી આ રીતે શિષ્યનું અનુશાસન કરે રાખવું ?
ઉ. :- દિવાકરજી આ બીસીનો ઉપસંહાર કરતાં તમારા જ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપી રહ્યા છે. સાંભળો -
જ્યાં સુધી દુઃખથી ઉદ્વિગ્ન થાય, નિર્વાણને માને, ત્યાં સુધી મોહસુખ આરુઢ હોય છે. તેના પછી સ્વયં જશે. II3રા
હવે જે અવસ્થાવિશેષ કહેવાઈ રહી છે તે અવસ્થાવાળા કાળ સુધી અનુશાસન કરવું પડશે. એ અવસ્થા જ સમજી લો - જ્યારે મન શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી ઉદ્વેગ પામે - સંપૂર્ણપણે નિર્વિણ થઈ જાય અને જ્યાં આત્મા પરમસુખ પામે છે એ નિર્વાણમોક્ષપદને ઝંખે = માત્ર મોક્ષમાં જ ઉપાદેય બુદ્ધિ થવાથી સંવેગ પ્રકર્ષથી સહજ અભિલાષથી સ્વયં તેને મેળવવા ઉત્સુક બને. ૨. - મુ સઢ: |
૦૨૨
- શિક્ષોનિષદ્ - निर्वाणम् - मुक्तिपदम्, तं चाभिमन्यते - अभिविधिना तदेकोपादेयबुद्धिलक्षणेन संवेगप्रकर्षेण मन्यते श्रद्धत्ते, तावत् - अनन्तरनिर्दिष्टावस्थाकालपूर्वसमयावधि, ते शैक्षप्रभृतयो मोहः - अज्ञानसन्तमसम्, तज्जन्यं सुखम् - परमार्थतो दुःखमपि सुखबुद्धिगृहीतं यत्किञ्चित्, तदारूढाः - विवेकविकलतया तदेकाध्यवसितास्तदेव प्रपन्नास्तदेकोपादेयबुद्धय इति यावत्, भवन्तीति शेषः। तदाह -
जन्ममृत्युजराव्याधिरोगशोकायुपद्रुतम् । वीक्षमाणा अपि भवं, नोद्विजन्तेऽतिमोहतः ।। कुकृत्यं कृत्यमाभाति, कृत्यं चाकृत्यवत्सदा । दुःखे सुखधियाकृष्टाः, कच्छूकण्डूयनादिवत् ।।
આ અવસ્થાવાળા કાળના પૂર્વ સમય સુધી તે શિષ્યો વગેરે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી થતા = મોહજનિત સુખમાં રાચે છે. હકીકતમાં દુઃખ હોવા છતાં પણ જે તે વસ્તુમાં સુખની બુદ્ધિ થવાથી તે તેમને સુખરૂપ લાગે છે. તેઓ વિવેક ગુમાવીને તે જ વસ્તુનો વિચાર કરે છે. તેને જ જાણે શરણાગત થઈ જાય છે. તે જ વસ્તુ તેમની મતિમાં ઉપાદેય તરીકે ભાસે છે.
યોગદષ્ટિસમુચ્ચયમાં આ પરિસ્થિતિનું આબેહૂબ વર્ણન કર્યું છે - જન્મ, મૃત્યુ, જરા, વ્યાધિ, રોગ,શોક વગેરેથી ઉપદ્રત = ઉપદ્રવોથી યુક્ત એવા સંસારને જોવા છતાં પણ તે જીવો અત્યંત મોહને કારણે ઉદ્વેગ પામતા નથી. તેમને હંમેશા અકાર્ય કાર્ય લાગે છે. અને કાર્ય અકાર્ય જેવું લાગે છે. જેમ ખજવાનો દર્દી ખંજવાળના દુઃખને મતિમોહથી સુખ માને છે, તેમ તે જીવો સુખની બુદ્ધિથી દુ:ખ તરફ આકર્ષાય છે.
જેમ તે ખરજવાના દર્દીઓને ખંજવાળ મટી જાય એવું મન १. सदा निओऽभिलासो पराणुरोहाभिओगपरिमुक्को ।। चैत्यवन्दनमहाभाष्यम्।।४१७।।
