________________
-
૮e
શિક્ષોનિષ
इदम् - पुरोऽवस्थितं बुद्धिस्थं वाऽमुकं वस्तु मम - मदधीनं मत्स्वामिकमिति यावत्, तथाऽहम् - स्वात्माऽस्य - तस्यैव वस्तुनः, अहं तत्सम्बन्धी तत्स्वामीति यावत । इति - उक्तद्वयं मानः - अहड़कास, लोभा - ममकारः, तयोः समानम् - उभयदोषविकारसाधारणं संविद्द्वयमिदमिति भावः । मानलोभयोरितरेतरनान्तरीयकत्वात्, अहन्ताविरहे ममकारासम्भवात्, निर्ममस्य चाहन्ताभावात् ।
युगपद्वा - अक्रमेण वा, चतुष्टं मम - इदं - अहं - अस्येतिपदचतुष्टयलक्षणम् । अयमाशयः - यन्मानलोभयोः साधारणं संवेदनं निवेदितम्, तत्र पदचतुष्टयान्यतमभावे शेषत्रयभावः स्यादेव, अन्योन्याविनाभावित्वात्तेषामिति व्यक्त एव युगपद्भावः। મારી છે = મને આધીન છે = મારા સ્વામિપણાથી યુક્ત છે. અને હું તેનો છું - તેનો સંબંધી છું. - તેનો સ્વામી છું.
આ બંને પ્રકારના સંવેદન અભિમાન અને લોભમાં સમાનરૂપે થાય છે.
આશય એ છે કે – માન અને લોભ બંને દોષોના વિકારમાં આ બે સંવેદન સાધારણ - કોમન છે. કારણ કે માન અને લોભ એક બીજા વિના રહેતા નથી. કારણ કે હુંપણાનો ભાવ ન હોય તો મારાપણાનો ભાવ સંભવિત જ નથી અને જેને મમતા નથી એને અહંકાર પણ સંભવિત નથી.
અથવા તો એક સાથે મારું - આ - હું - આનો આવું ચતુષ્ટય થાય છે. આશય એ છે કે માન અને લોભનું જે સાધારણ સંવેદન કહ્યું, તેમાં ચાર પદમાંથી એક પણ પદ હોય ત્યારે બાકીના ત્રણ હોય જ છે.
કારણ કે એ ચારે અન્યોન્યને અવિનાભાવી છે, માટે તેમનો યુગપ - ભાવ પ્રગટ જ છે.
- શિક્ષોપનિષદ્ यद्वा मानक्रोधलोभमायालक्षणं चतुष्टयमित्यर्थः । तत्राहङ्कारलक्षणो मानः, तत्क्षती कोपः, तत्पूरणस्पृहा लोभः, तदर्थं निकृतियेत्यादिनाऽन्योन्याविनाभावः स्वयमूह्यः, ततश्च सूपपन्नः कथञ्चिद् युगपद्भावः ।
न चैवं थोवा माणकसाइ कोहकसाइ तओ विसेसहिया मायाकसाइ विसेसहिया लोहकसाइ तओ विसेसहिया - इति सिद्धान्तविरोध इति वाच्यम्, तथा सत्यप्युक्तरीत्या कथञ्चित्तधुगपत्तायां बाधकविरहात् । इति - वाक्यसमाप्ती। अत्रैवार्थे निदर्शनमाह- यथा - यद्वत्, जन्मविशेषतः - आविर्भावविशेषात् । अयं भावः, यद्यपि युगपद्भावसम्भवे
અથવા તો ચતુષ્ટયનો અર્થ માન-ક્રોધ-લોભ-માયા એમ કરવો. તેમાં અહંકાર માન છે. અહંકાર ઘવાતા ક્રોધ થાય, એમાં પાટાપિંડી કરવાની સ્પૃહા એ લોભ છે, અને એ મલમપટ્ટા માટે જે છળ-કપટ કરાય એ માયા છે. આ રીતે કથંચિત્ અન્યોન્યાવિનાભાવ હોવાથી યુગપભાવ ઘટે જ છે.
પ્ર. - તમારી દશા-બાર સાંધે ને તેર તૂટે-એવી છે. આગમમાં કહ્યું છે કે ક્રોધકષાયી થોડા છે, માન કષાયી વિશેષાધિક છે, માયાકષાયી વિશેષાધિક છે અને લોભકષાયી વિશેષાધિક છે. જો ચારેનો યુગપભાવ હોય તો આવી સંખ્યાવિષમતા સંભવિત જ નથી માટે તમને સિદ્ધાન્તવિરોધ દોષ લાગે છે.
ઉ. :- અમે જે રીતે યુગપલ્પણુ ઘણાવ્યું એ એક અપેક્ષાએ જ છે. માટે સિદ્ધાન્તમાં કહેલી વાતનો વિરોધ થતો નથી. એ વાત પણ સત્ય જ છે. તથા અમે દર્શાવેલ અપેક્ષાએ યુગપરા પણ યથાસંભવ અબાધિત છે. અનેક કષાયોનું મિશ્ર સંવેદન પણ અનુભવસિદ્ધ છે.
આ જ વાત સમજાવતા ઉદાહરણ આપતા કહે છે - જેમ કે જન્મ = આવિર્ભાવના વિશેષથી.
આશય એ છે કે જો કે યુગપદ્ભાવ સંભવિત હોય તો “મારુ” . પુખમાતાથી |ીરૂ ૦૮ ||
