Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 63

૭૦૮
શિક્ષોપનિષદ્ - नैरित्यपरोऽप्यर्थः। आसनपदमत्रार्थे ग्रन्थकृतोऽपि सम्मतम्, यथाहबहिश्च चित्रं कलिलासनं तपः इति।
ननु यदि शैक्षः सुखादिरसभेद्यस्तदा स्वैरतापगममात्रेण किमिति चेत् ? किं नेति पृच्छ, तस्यैव गीतार्थनिश्राप्रतिपत्तिरूपत्वेन संयमस्थैर्यादिप्रयोजकतया सर्वसुखबीजत्वात्। किञ्च यावन्मात्रस्वैरतापगमेन गुरुकुलवासात्यागः, तावन्मात्रोऽपि तदपगमो गुणाय, तेनापि रक्षासम्भवात्,
ઉ. :- આસનમાં ‘ક’ ઘાતુ છે જેનો અર્થ છે ફેંકવું, ક્ષેપ કરવો, નિરાકરણ કરવું. વળી આ અર્થ દિવાકરજીને પણ માન્ય છે. કારણ કે તેમણે પોતે પણ આ અર્થમાં તેનો પ્રયોગ કર્યો છે. જેમ કે ‘બહાર વિવિધ પ્રકારનું પાપનું નિરાકરણ કરનારું તપ છે.”
પ્ર. :- શાબાશ, તમારા પક્ષે દિવાકરજીને ય ઉભા કરી દીધા. પણ આ અર્થ પણ તમારા મગજનું જ ઉત્પાદન છે ને ?
ઉ. :- ધાતુના અર્થ મુજબ વ્યુત્પત્તિ બતાવી ટીકામાં આસનનો અર્થસિદ્ધ કરેલ છે. વિવિધ વ્યુત્પત્તિ મુજબ આસન-અસન બંને સંગત છે. વળી પાપમાં બેસવું વગેરે અર્થ સંગત પણ નથી. માટે આ જ અર્થ સ્વીકારવો પડશે.
પ્ર. :- ઠીક છે, પણ જો શિષ્ય સુખાદિના રસથી સંયમભેદ પામી રહ્યો છે તો તેને બચાવવા સ્વછંદતાનું નિરાકરણ કરવા માત્રથી શું થઈ શકે ?
ઉ. :- શું ન થઈ શકે એમ પૂછો. કારણ કે સ્વચ્છંદતા જવી, એનો અર્થ છે ગીતાર્થની નિશ્રા સ્વીકારવી અને ગીતાર્થનિશ્રાસ્વીકાર તો સંયમસ્થિરતા વગેરેનો હેતુ હોવાથી સર્વ સુખોનું બીજ છે. વળી એ ગુરુકુલવાસનો ત્યાગ ન કરે એટલા અંશે પણ જો સ્વછંદતા જતી રહે તો ય લાભ જ છે. કારણ કે એના ભાવ પડી ગયા ૨. પ્રથમ ત્રશિTIીરજ ||
- शिक्षोपनिषद् आह च - यद्यपि निर्गतभावस्तथाप्यसौ रक्ष्यते सद्भिरन्यैः । वेणुर्विलूनમૂનો વંશ દિને મદ ઐતિ - તિ પારકી
अथेदमत्यन्तमसमञ्जसं यद् गुरुः शिष्यं प्रसादयेत्, पत्तिएण पसायए - आराहए तोसइ - पसायपेही - इत्यादिविधेर्विपरीतत्वात् । ततश्च तादृशशैक्षस्य - सदोषस्त्वम्, निषिद्धमिदं भगवता, एतच्च तज्ज्ञापकं शास्त्रवचनम्, एष च तद्दोषविपाकः, बुध्यस्वान्यथा विनश्यसि - इत्यादिप्रकटाभिधानमेवोचितम्, किं प्रसादनेनेति चेत् ? अत्राह - હોવા છતાં પણ ગુરુકુલવાસથી ય તેની રક્ષા સંભવિત છે. જેમ વાંસનો બાંબુ મૂળમાંથી કપાઈ ગયો હોવા છતાં આજુ બાજુ વાંસની ગીચતા હોવાને કારણે જમીન પર પડતો નથી. તેમ અન્ય સજ્જનો વચ્ચે રહેવાથી જેનો ભાવ જતો રહ્યો છે તેની ય રક્ષા થાય છે. ર૭ll
પ્ર. :- તમે ગમે તેટલા બહાના કાટો, ગુરુ શિષ્યને પ્રસન્ન કરે - આ સાવ વિચિત્ર પ્રતિપાદન છે. જુઓ, શાસ્ત્રો શું કહે છે - પ્રત્યયથી ગુરુને પ્રસન્ન કરવા, ગુરુની આરાધના કરવી, તેમને સંતોષ આપવો, શિષ્ય ગુરુકૃપાકાંક્ષી થવું.. તમારી વાતો તો આનાથી ઉંઘી જ છે. માટે એવા શિષ્યને પણ ચોખે ચોખુ સંભળાવી દેવું જોઈએ કે - તું ગુનેગાર છે. આનો ભગવાને નિષેધ કર્યો છે. આ એ દર્શાવનારું શાસ્ત્રવચન છે. આ એ દોષનું દારુણ ફળ છે. હજી પણ સમજી જા, નહીં તો દુઃખી થઈ જઈશ.
આ સિવાય કાંઈ કહેવાની જરૂર નથી. તેને પ્રસન્ન કરવાની તો વાત ક્યાં રહી ?
ઉ. :- શાબાશ, તમે તો સ્પષ્ટવક્તા છો. પણ દિવાકરજી આ વિષયમાં કાંઈક જુદો જ અભિપ્રાય આપી રહ્યા છે. સાંભળો –
૬. સદ્ગત ધર્મવિનુવૃritીરૂ-૪૦ ||