________________
આ શિક્ષોપનિષદ્
एवं निमित्तादिरक्षितस्यापि कदाचित्तद्योगः स्यात्, तदुचितमाहसुखदुःखरसैर्भेद्यं व्यक्तोपंनतकारणैः । प्रसादयेदुपाख्यानैः स्वैरासनमुखागतैः ।। २७ ।। व्यक्तोपनतकारणैः सुखदुःखरसैर्भेद्यं स्वैरासनमुखागतैरुपाख्यानैः પ્રસાયેત્ - કૃત્યયઃ।
व्यक्तानि प्रकटानि उद्भटोद्दामानीत्याशयः, उपनतानि - अध्यात्मनि संयुक्तानि कारणानि राजपूज्यत्वादीनि येषां तानि व्यक्तो - પ્ર. :- આ રીતે નિમિત્ત વગેરેથી શિષ્યનું રક્ષણ કરવા છતાં ક્યારેક તેનો યોગ થઈ જ જાય તો શું કરવું ?
ઉ. :- એ જ કહે છે -
909
પ્રગટ આવી પડેલા કારણો છે જેના, એવા સુખ-દુઃખરસોથી ભેધને સ્વૈરાસનમુખ આવેલી કથાઓથી પ્રસન્ન કરવો. II૨૭II
પ્રગટ એટલે અત્યંત ઉદ્ભટ-ઉગ્ર કોટિના કારણોનો પોતાને સંયોગ થાય, જેમ કે રાજા, મંત્રી વગેરે વિશિષ્ટ વ્યક્તિને પૂજ્ય થઈ જાય અથવા તો કેન્સર જેવી બીમારી આવી જાય આવા સુખ-દુઃખ આવે એટલે કે સત્કાર પરીષહ, ક્ષુધા, રોગ પરીષહ વગેરે સુખદુઃખના કારણો આવી પડે. એમાં જે રાગ-દ્વેષને ઉત્પન્ન કરવાનું સામર્થ્ય હોય તે તેમનો રસ-પાવર છે. તેનાથી જે સંયમનો ભેદ પામવાની-ચારિત્રથી પતિત થવાની અણી પર હોય તેને આ ઉપાયોથી સ્થિર કરવો.
શિષ્યની સ્વચ્છંદતા દૂર કરી શકે એવા જે કૂલવાલક વગેરેના દૃષ્ટાન્તો સ્ફુરાયમાન થાય એવા કથાનકોથી તેને પ્રસન્ન કરવો. એટલે કે તેની સ્વચ્છંદતા દૂર કરીને તેને આજ્ઞયોગમાં સ્થિર કરવા . ૬ - સઁઘી ૧ - મેંયા ર્. - હોપનયા સ્વ - પોપનતા રૂ. ચા - પ્રમાયે યુ - સામેથ
- शिक्षोपनिषद् -
पनतकारणानि, तैः सुखम् सत्कारादिपरीषहोपनिपातः, दुःखम् - क्षुधादिपरीषहोपनिपातः, तयो रसाः- अभिष्वङ्गादिजननसामर्थ्यलक्षणाः भेद्यः - संयमभेदयोग्यतां गतः, तम्, स्वैः- भावप्रधानत्वान्निर्देशस्य स्वैरता, तामस्यन्ति निराकुर्वन्तीति स्वैरासनानि तानि च मुखागतानि - वचनविषयतया स्फुरितानि, तैरुपाख्यानैः कूलवालकप्रभृतिनिदर्शनैः प्रसादयेत् निरस्तस्वैरभावतयाऽऽज्ञायोगसुस्थितताप्रयुक्तप्रसादभाजनीकुर्यात्, यद्वा तन्मनोरञ्जनकृदुत्तमनिदर्शनैः स्वस्मिन् प्रसादभाव-मुत्पादयेत्, मा भूदस्यात्यन्ताप्रज्ञापनीयतागुरुप्रद्वेषादियोगादनर्थ इति ।
यद्वाऽऽसनं निराकरणम्, तदभिमुखमागतैस्तद्भावं प्रयातैरुपाख्याદ્વારા પ્રસન્નતાનું પાત્ર બનાવવો.
બીજો અર્થ એ થઈ શકે કે એની સ્વચ્છંદતા દૂર કરવા માટે કૂલવાલક વગેરેની કથાઓ નહીં, પણ જે કથાઓથી શિષ્યનું મનોરંજન થાય એવા ઉત્તમપુરુષોના ઉદાહરણો દ્વારા શિષ્યના મનમાં પોતાના (ગુરુના) પ્રત્યે પ્રસાદભાવ ઉત્પન્ન કરવો, જેથી અત્યંત અપ્રજ્ઞાપનીયતા, ગુરુપ્રદ્વેષ વગેરેથી તેનો અનર્થ ન થાય. ગુરુ પ્રત્યે પ્રસાદભાવ આવે એટલે આજ્ઞાંકિતતા પણ સંભવે છે.
ગૃદ્
-
અથવા તો આસન = નિરાકરણ, નિરાકરણને અભિમુખ નિરાકરણ કરનારા કથાનકોથી તેને પ્રસન્ન કરવો.
પ્ર. :- આમાં વળી કયો નવો અર્થ કર્યો ?
ઉ. :- પૂર્વે સ્વૈરાસન + મુખાગત આમ સમાસ વિગ્રહ કર્યો હતો, અહીં સળંગ સ્વૈરતાના આસનને અભિમુખ થયેલા - એવો વિગ્રહ છે.
પ્ર. :- અરે, પણ તમે ક્યારનાં આસન-આસન કરો છો. તે આસન બેસવાનું ઉપકરણ અથવા બેસવાની ક્રિયા છે તમે તો કોઈ દિવ્ય અર્થ જ કરો છો.
=
