Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 59

શિક્ષોનપદ્
- ee तादृशः शैक्षः, इति भावः । न तद् - अनाघातास्पदम्, कथमेतादृश इत्याशङ्क्याह-द्विष्टा - अनुशासकादी सजातद्वेषभावः, यद्वा केनचित् हेतुना द्वेषविषयीकृतः, तम्, अनुकूला:-पारुष्यादिपरिहारेण प्रहलादजनका उपायविशेषाः, तैः प्रसादयेत् - प्रसादापगतद्वेषं कुर्यात् ।
ननु यादृशोऽपराधः, तादृशो दण्ड इति लोकप्रसिद्धा नीति:, किमत्र पात्रताविचारणयेति चेत् ? न, भिन्नलक्ष्यत्वेन नीतिभेदात्, लोकोत्तरे हि शासनेऽपराधककल्याणमेव लक्ष्यम, दण्डोऽपि तदर्थमेव, કારણ એ હોઈ શકે કે તેને અનુશાસક વગેરે ઉપર દ્વેષ થઈ ગયો હોય. અથવા તો કોઈ કારણસર અનુશાસક વગેરેને એના પર દ્વેષ થયો હોય. તેના હિત માટે બહારથી ગુસ્સાનો દેખાવ કરવો પડ્યો હોય, અથવા તો છદ્મસ્થતાના કારણે વાસ્તવિક ગુસ્સો કર્યો હોય.
ત્યારે એ શિષ્યને કોઈ પ્રેરણા કરવામાં લાભની શક્યતા ઓછી છે, એવા સમયે કઠોરતા વગેરેને છોડીને એને આનંદ ઉપજાવે એવા ઉપાયો કરવા વડે, તેના દ્વેષને દૂર કરી, તેને પ્રસન્ન કરવો જોઈએ.
પ્ર. :- આ રીતે તો શિષ્યને માથે ચડાવીને બગાડી નાખશો. લોકમાં પણ પ્રસિદ્ધ નીતિ એ જ છે કે જેવો અપરાધ એવો દંડ. પછી એમાં પાત્રતાની વિચારણાનું શું કામ છે ? કે શિષ્ય પાત્ર હોય તો કઠોર પ્રેરણા કરવી, નહીં તો ન કરવી ઈત્યાદિ.
ઉ. :- લૌકિક અને લોકોત્તર - આ બંને ક્ષેત્રમાં ભિન્ન ભિન્ન લક્ષ્ય હોવાથી નીતિનો ભેદ છે - નીતિ પણ જુદી જુદી છે.
લોકોત્તર શાસનમાં અપરાધીનું કલ્યાણ થાય એ જ લક્ષ્ય હોય છે અને એ લક્ષ્યની સિદ્ધિ માટે જ દંડ અપાય છે. એ સિદ્ધિ ન થતી હોય તો નથી પણ અપાતો. લૌકિક જગતમાં તો એવું લક્ષ્ય જ નથી (માટે જ તેમાં દુર્જનને સજ્જન બનાવવાનો કોઈ પ્રયત્ન કર્યા વિના તેને ફાંસી વગેરેનો દંડ કરાય છે.) માટે તેની નીતિ જુદી હોય એ સપષ્ટ જ છે.
9oo
- શિક્ષોપનિષદ્ - न चैवं लोक इति स्फुट एव नीतिभेदः, प्रद्वेषादिमापन्नस्य त्वकल्याणमेवेति युक्तव पात्रताविचारणा। नैतत् स्वमनीषिकयैवोच्यते, किं तर्हि ? उपनिबन्धनमप्यस्य पारमर्षं पाराञ्चितपात्रताप्रेक्षापरम् - तिलतुसतिभागमित्तो वि जस्स असुहो ण विज्जइ भावो। णिज्जूहणारिहो सो સેસે ળિખૂTI ત્રિ - તી
न चैवं परुषचोदनाऽसम्भवापत्तिरिति वाच्यम्, अनेकान्तात्, तस्य चानाघातास्पदमिति विशेषणेनैव विज्ञापितत्वात, किन्तु सर्वत्रापि यतनौचित्य आवश्यके, आह च- णो किंचि वि पडिलोमं कायव्वं भवभएण
કઠોર શબ્દો કહેતા તેને ગુરુ પર અસદ્ભાવ વગેરે થતાં હોય તો તેનું અકલ્યાણ જ થવાનું છે, માટે પાત્રતાની વિચારણા ઉચિત જ છે. આ વાત માત્ર અમતિથી જ કહેવાય છે, એવું નથી. શારામાં પણ એનો આધાર મળે છે. બૃહત્કલ્પની એક ગાથામાં એવી વિચારણા કરી છે કે પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત્ કોને આપી શકાય ? બે
વ્યક્તિએ એવો દોષ સેવ્યો છે કે એમને કાઢી મૂકવા પડે, તો પણ તેમાંથી જે વ્યક્તિની પરિણતિ એવી છે કે - મને ગુરુએ કાઢી મૂક્યો - આવો અસદ્ભાવ તેને જરા પણ ન આવે - અરે, તલના ફોતરાના ત્રીજા ભાગ જેટલો પણ ન આવે તેને કાઢી શકાય. એ સિવાયનાને કાઢી ન શકાય. એને પારાંચિતની જગ્યાએ મૂલ પ્રાયશ્ચિત જ આપી શકાય.
પ્ર. :- તમે તો જાણે શિષ્યોના યુનિયનના લીડર હો એવી વાત કરો છો. આ રીતે તો કઠોર શબ્દમાં પ્રેરણા વગેરે સદંતર બંધ થઈ જશે.
ઉ. :- ના, કારણ કે એવો કોઈ એકાંત નથી. કારણ કે અહીં શિષ્યને કઠોર વચનના નિષેધની અને પ્રસન્ન કરવાની જે વાત કહી છે એ વિશેષ અપેક્ષાએ છે જેને અનાઘાતાપદ - આ વિશેષણથી જ જણાવી દીધી છે. કોઈનો અવિનયાદિ દૂર કરવા કાંઈ પ્રતિકૂળ કરવું ૬. ગૃહત્ય: ૩.૪-૦ |