Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 58

e૮
શિક્ષોનિષ -
- go सामीप्यं चतुर्गतिषु मुञ्चति - इति । प्रमाणं चात्र पारमर्षम् - जे वेयइ ते बंधइ - इति । तथा च रत्यादिमोहनीयोदयजनितरागाद्याविष्टस्तत्तत्कर्माण्येव बध्नन् पुनस्तदुदये तद्भावं याति, न च किञ्चिच्छुभफलं प्राप्नोतीति सूक्तं शून्यकविकृताभ्यास इति ।।२५।।
एवं रागादिविपाकवेत्ताऽनुशासकः स्वपरयोस्तत्परिहारप्रयत्नपरायणतां પગલદ્રવ્ય છોડતો નથી. એ સતત ચારે ગતિમાં ભટકતો રહે છે. પુદ્ગલથી છૂટે તો મોક્ષે જાય ને ? પણ પુદગલ સાથે જે પ્રેમ બાંધે છે એનો સાથ પુદ્ગલ છોડતો નથી.
આના અનુસંધાનમાં પરમર્ષિનું વચન પ્રમાણ છે - ‘જેને અનુભવે છે, તેને બાંધે છે,’ રતિ અરતિ વગેરે મોહનીય કર્મોના ઉદયથી જીવને રાગાદિ ભાવો જાગે છે. અને તે ભાવોમાં જીવ તે તે કર્મોને જ બાંધે છે અને ફરી તેના ઉદયમાં તે જ ભાવો પામે છે. ફરી એ જ કર્મો બાંધે છે. આમ પુનરાવર્તન-વિષચક્ર ચાલતું રહે છે. આ જ રાગીને મળતું ફળ છે.
પ્ર. :- એમાં ખોટું શું છે - રાગીને તો સારું જ છે ને ? એને તો એ જ જોઈએ છે. નુકશાન તો છે નહીં.
ઉ. :- ના, કોઈ ફળ નથી એ શુભફળની અપેક્ષાએ કહ્યું છે. બાકી તો તેના ભયંકર ફળો છે, એ પૂર્વે વધ્યમંડનાદિ દષ્ટાંતોથી કહ્યું જ છે. ગ્રહણની બુદ્ધિ રાગથી થાય છે પણ ગ્રહણ શક્ય બન્યું એ તો માત્ર અકામનિર્જરાદિથી થયેલ પુણ્યનો જ પ્રભાવ છે, રાગનો નહીં. આમ રાગીનું વિષયક જોઈને દિવાકરજીએ સચોટ શબ્દમાં એને રજુ કર્યું છે કે એ માત્ર શૂન્ય અને વિકૃત અભ્યાસ છે.ગરપા
આ રીતે રાગાદિના ભયંકર વિપાકોનો જાણકાર અનુશાસક સ્વ-પરમાં તેનો પરિહાર કરવાના પ્રયત્નમાં પરાયણ રહે છે. ક્યારેક
शिक्षोपनिषद् प्रयाति, तस्य च कदाचिदविनीतशैक्षानुशासनावसरः समापद्येत, न च तत्रोद्वेजितव्यम्, अपि तूचितोपाया एव प्रयोक्तव्याः। तथा चाचार्याः - को नाम सारहीणं सो होज्ज जो भद्दवाइणो दमए । दुढे वि य जो आसे दमेइ तं सारहिं बिति ।। - इति तत्रोचितमाह
अनाघातास्पदं द्विष्टमनुकूलैः प्रसादयेत्। निमित्तफलदारुण्यविवेकेभ्यश्च रक्षयेत् ।।२६।।
अन्वयो यथाश्रुतः। आघातः - परूषचोदनादिः, तस्यास्पदम् - तदुचितस्थानम्, प्रज्ञापनीयतापवित्रितपात्रमित्यर्थः, यस्य परुषाक्षरं चोदितस्यापि गुरौ प्रद्वेषादिलेशोऽपि नोपजायते सम्यक् प्रतिपद्यते च તેને અવિનીત શિષ્યનું અનુશાસન કરવાનો પ્રસંગ આવે, ત્યારે ઉદ્વેગ ન કરવો જોઈએ. પણ ઉચિત ઉપાયોનો પ્રયોગ કરવો જોઈએ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ કહ્યું છે કે - જે ભદ્ર ઘોડાઓનું દમન કરે છે એ કયો મોટો સારથિ છે ? સાચો સારથિ તો એ કહેવાય કે જે દુષ્ટ ઘોડાઓનું પણ દમન કરે.
માટે એવા પ્રકારના શિષ્ય માટે ઉચિત કર્તવ્ય કહે છે –
આઘાતને અયોગ્ય દ્વિષ્ટને અનુકૂળો વડે પ્રસન્ન કરવો. નિમિત ફળ, સભયંકર અને અવિવેકથી બચાવવો. illl.
આઘાત એટલે કઠોર શબ્દોમાં સારણા વગેરે. તેના માટે જે ઉચિત સ્થાન = જે પ્રજ્ઞાપનીયતાથી પવિત્ર એવો પાત્ર જીવ હોય, કે જે શિષ્યને ગમે તેટલી કઠોર ભાષામાં પ્રેરણા કરવા છતાં ગુરુ પર જરા પણ પ્રàષ વગેરે ન થાય, અને સમ્યફ પ્રતિપત્તિ-સ્વીકાર કરી લે એવો શિષ્ય આઘાતાસ્પદ છે.
પણ જે એવો નથી એ અનાઘાતાસ્પદ છે. તેના એવા હોવાનું ૬. ધીદમિજૂર: "ગ્યવરંતુ||૭|| ૨. * - થી રૂ. 5 - 7-વૈદો ૪, ૫ T - ૨rtવત્ |
૬રૂપ: Il૪૬ //