Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 52

* शिक्षोपनिषद् - याणि - श्रोत्रादीनि करणानि, तेषां संवरः - प्रत्याहारः - विषयेभ्यः समाहृतिरित्यर्थः। श्रोत्रादिसंवरलक्षणनिग्रहनिवृत्तरागादिः क्षणादेव ज्ञानावरणीयं क्षपयतीत्यागमप्रसिद्धत्वाद् युक्तमेवास्य केवलज्ञानोપાયત્વમતિપારા
किमेष एव ज्ञानोपाय आहोस्विदन्योऽपि कश्चिदस्तीत्यत्राहयद्यज्ञानक्रिये स्यातां स्याद् ज्ञानसमयोः शिवः ।
न हि मानादिवृत्तित्वात् पृथक्संवित्क्रमकथाः।।२२।। વિષયોમાં પ્રવૃત્ત શ્રોત્ર વગેરે ઈન્દ્રિયોનો સંવર.
ઈન્દ્રિયોને પોતપોતાના વિષયોમાં જતી અટકાવીએ, વિષયોમાંથી ખેંચી કાઢીએ એ પાંચમું યોગાંગ છે જેને પ્રત્યાહાર કહેવાય છે. એ જ ઈન્દ્રિયોનો સંવર છે.
| શ્રોત્ર વગેરે ઈન્દ્રિયોનો સંવર કરીએ એ જ તેમનો નિગ્રહ છે. તેમનો નિગ્રહ કરતાં કરતાં રાગ-દ્વેષ મોળા પડતા જાય છે. એમ નિગ્રહનો અભ્યાસ કરતાં કરતાં રાગ-દ્વેષની સંપૂર્ણ નિવૃત્તિ થઈ જાય છે, વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેના પછી ક્ષણવારમાં જ જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષય થઈ જાય છે એવું આગમમાં પ્રસિદ્ધ છે. માટે વિષયપ્રવૃત એવી ઈન્દ્રિયોનો સંવર કેવળજ્ઞાનનો ઉપાય છે એમ કહેવું ઉચિત જ છે. ll૨૧]
પ્ર. :- શું જ્ઞાનનો ઉપાય આ જ છે ? કે આ સિવાય પણ કોઈ ઉપાય છે ?
ઉ. :- આ સિવાય પણ ઉપાય છે. જેનો નિર્દેશ દિવાકરજી કરી રહ્યા છે –
જો અજ્ઞાન અને ક્યિા થાય તો જ્ઞાન અને સમમાં શિવ
૮૬ -
- શિક્ષોપનિષદ્ यद्यज्ञानक्रिये स्याताम्, ज्ञानसमयोः शिवः स्यात्। हि मानादिवृत्तित्वात् पृथक्संवित्क्रमकथा न - इत्यन्वयः ।
यदि - चेत्, वक्ष्यमाणकारणान्तरसद्भावसम्भावनायां ज्ञानादिलक्षणकार्यसद्भावसम्भावनेत्याशयः, मम न ज्ञानम् - अज्ञानम्, अज्ञोऽहमिति भानमित्यर्थः, तथा क्रिया - ज्ञानादिप्रयोजना सम्यक्प्रवृत्तिः, ते स्याताम् - शुक्लपाक्षिकतादियोग्यतासद्भावाद् विनयाद्याविर्भावेन भवेताम्, तदा ज्ञानम् - श्रुत-चिन्ता-भावनालक्षणोत्तरोत्तरविशुद्धिसम्पन्नोऽवबोधः, तथा समः - समतावान् - गुणगुणिनोः कथञ्चिदभेदात् समतैव, तत्त्वज्ञानस्य થાય. કારણ કે માનાદિમાં વૃત્તિથી વિવિધ જ્ઞાનના ક્રમની કથા થતી નથી. રિશ
હવે જે કારણો કહેવામાં આવે છે, તે કારણોની હાજરી સંભવે તો જ્ઞાનાદિરૂપ કાર્યોની ઉત્પત્તિ થઈ શકે છે.
મને જ્ઞાન નથી - અજ્ઞાન છે. હું અજ્ઞ છું આવું ભાન તથા ક્રિયા અર્થાત્ જ્ઞાનાદિ મેળવવા માટે સમ્યક પ્રવૃત્તિ.
જીવમાં શુક્લપાક્ષિકતા વગેરે યોગ્યતા આવે ત્યારે વિનય, વીર્ષોલ્લાસ વગેરે પ્રગટ થવાથી આ બે વસ્તુ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. અને તે સમયે તેને શ્રુતજ્ઞાન, ચિત્તાજ્ઞાન અને ભાવનાજ્ઞાનરૂપ ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધિસંપન્ન અવબોધ = જ્ઞાન થાય છે. તેનાથી સમતા પણ મળે છે.
પ્ર. :- મૂળમાં તો સમ- શબ્દ છે. એનો અર્થ તો સમતાવાનું થાય. તમે “સમતા” અર્થ કેમ કર્યો.
ઉ. :- એવો નિયમ છે કે ગુણ અને ગુણી વચ્ચે કથંચિત્ અભેદભાવ હોય છે. માટે સમતાવાને સમતા પણ કહી શકાય. - પ્ર. :- ઠીક છે. પણ જ્ઞાનથી સમતા થાય એવું કેવી રીતે કહી શકાય ?
૨. ૩૪રાધ્યયનમ્ ||૨૧-૬૨-૬ // ૨૨-૦૬-૦૮ || ૨. થર - ચાશાન | | - થાત્ ગાતા રૂ. - વિવૃત્તા ૨૬ - દિવૃત્તિા ૪, ૪ - મકથા | થ - Tમાંથ| T - નામ: જયTE |