Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 47

*शिक्षोपनिषद् -
न केवलं यत्किञ्चिन्निवारण एव, अपि त्वन्यत्रापि विधिनिषेधानेकान्तः श्रेयान्, अन्यथानेकदोषानुषङ्ग इति दर्शयति -
उत्क्षेपासङ्गविक्षेपाः शब्दादित्यागभोगयोः। तयोरनियमः श्रेयान् पुरुषाशयशक्तितः।।१८।। शब्दादित्यागभोगयोरुत्क्षेपासङ्गविक्षेपाः, पुरुषाशयशक्तितः तयो
પ્ર. :- કરી ને ગરબડ ? ગુરુ પદે પહોંચેલા કાંઈ શૃંગાર કથા કરવાના છે ? કે તમારે એની ના પાડવી પડે.
ઉ. :- શાસ્ત્રોમાં નવે રસનું વર્ણન આવતું હોય છે. પણ તેનું પઠન-પાઠન સ્વ-પરને કલ્યાણકારી થાય, એ રીતે કરવું જોઈએ. માટે કથા આદિમાં શિષ્યની પરિણતિ આદિનો વિચાર કરીને તેને કલ્યાણકર અંશ જ કહેવો જોઈએ એવું તાત્પર્ય છે.
અથવા તો શિષ્યની ભૂમિકાને અનનુરૂપ દેશ-વિદેશની વાતો વગેરે, જેનાથી તેની અંતર્મુખતાદિની હાનિ થાય, બાહ્યભાવ વધે, એવું ન કહેવું જોઈએ એવો અર્થ સમજવો. TI૧૭ll
આમ અમુક વસ્તુના નિવારણમાં કોઈ એકાંત નથી, કે માત્ર નિવારણ જ કર્યા કરવું કે ન જ કરવું. એ જ રીતે બીજી બાબતોમાં પણ વિધિ-નિષેધનો અનેકાંત શ્રેયસ્કર છે. એકાંત પકડી રાખતા અનેક દોષો ઊભા થાય છે એ દર્શાવતા કહે છે –
શબ્દ વગેરેના ત્યાગ-ભોગમાં ઉક્ષેપ, આસંગ અને વિક્ષેપ થાય છે. પુરુષના આશય અને શક્તિને અનુસારે તેમનો અનિયમ શ્રેયસ્કર છે. ll૧૮.
શ્રોઝેન્દ્રિય વગેરેના વિષયો શબ્દ વગેરે છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવને ધ્યાનમાં લીધા વિના તેમનો ત્યાગ કરવામાં આવે અથવા તો ભોગવવામાં આવે તો નિમ્નલિખિત દોષોનો સંભવ છે. ૨. ૩ - નિમ:/
ઉદ્દ
- શિક્ષોનાલ્ડ रनियमः श्रेयान् - इत्यन्वयः। शब्दादयः - श्रोत्रादीन्द्रियविषयाः, तेषां त्यागः - द्रव्यादिनिरपेक्षा परिहार:, भोगः - तन्निरपेक्षमासेवनम्, तयोः सत्योरुत्कटः क्षेपो व्याक्षिप्तभावः - उत्क्षेपः - उन्मादप्रद्वेषादिकलुषितचित्तपरिणामः, स स्यात् । अयमाशयः । वातादिबाधितस्याभावितादेर्वा बलाद्विकृतित्याजनऋक्षभोजनात् तत्तद्दोषप्रकोपनिपीडितोऽसावुत्क्षिप्तचित्ततादिदोषान् प्राप्नोति, तदुपदेशके च प्रद्वेषादिकं प्रयातीति ।
तथा आसमन्तात् सङ्गः - त्याजितविषयेऽभिष्वङ्गः, स स्यात्, तथास्वभावत्वेन चित्तस्य बलान्निषिद्धे निकामं कामनाप्रवृत्तेः। तथा विक्षेपः - विशेषेण ज्ञानादावत्यन्तं निरुद्यमतारूपेण क्षेपः निरासभाव: शून्यमनस्कता - इत्यर्थः । एत एव दोषा तन्निर्विण्णस्य बलाद्भोग
(૧) ઉલ્લેપ = ઉત્કટ કક્ષાનો વ્યાક્ષિપ્ત ભાવ થાય. એટલે કે ઉન્માદ, પ્રદ્વેષ વગેરેથી મલિન એવો ચિત્તનો પરિણામ થાય.
આશય એ છે કે જેને “ગેસ ટ્રબલ” હોય અથવા તો જે હજી ભાવિત ન થયા હોય, લુખા ભોજનથી ટેવાયા ન હોય તેમને જબરદસ્તીથી વિગઈત્યાગ કરાવવાથી, લુખ ભોજન કરાવવાથી, તેમની વાતપ્રકોપ વગેરેની તકલીફ ખૂબ વધી જાય, તેનાથી તેમનું યિત ઉક્ષિપ્ત થઈ જાય, અત્યંત તંગ થઈ જાય, ચિડિયો, ગુસ્સાવાળો સ્વભાવ થઈ જાય. કદાચ પાગલપણુ પણ આવી જાય. આ ઉપરાંત તેને ઉપદેશક પર અત્યંત અસભાવ પણ થાય.
(૨) આસંગ :- જે વસ્તુ (વિષય) છોડાવી છે તેમાં અત્યંત રાગ થાય, કારણ કે મનનો સ્વભાવ વાંદરા જેવો છે. જેની ના પાડો તેમાં તેની કામના ખૂબ જ વધી જાય છે.
(3) વિક્ષેપ :- જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમાં અત્યંત નિરુધમતાથી વિશિષ્ટરૂપે ક્ષિપ્તભાવ = શૂન્યમનસ્કતા થઈ જાય.
આ દોષો જેમ જબરદસ્તીથી ત્યાગ કરાવવામાં થાય છે. તેમ