Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 45

શિક્ષોપનિષદ્ निरुत्साहतया वौदासीन्यम्।
तथा स्वैराहारः - यात्रामात्रापेक्षयातिकृत्वः, अतिमात्रं चाहाराभ्यवहरणम्, उपलक्षणमिदम्, तेन रसार्थभक्त - तीमनादिसंयुक्तभक्त - प्रच्छन्नभद्रकभोगप्रान्तानयन' - गुरुतन्नियुक्तनिरपेक्षगृहीत - मण्डल्यतिक्रमगृहीत - इत्यादिनाऽपि स्वैराहारो विज्ञेयम्, क्वचिदपवादोऽप्यत्र यथाऽभक्तछन्द - ग्लान - सुखोचिताभावितानां संयोजनानुज्ञाऽपि दीयत - इत्याद्यन्यतो विज्ञेयम् ।
यथाशक्तितपो - विधिग्रहण - मण्डलिव्यवस्थानतिक्रमपुरस्सरम् पुष्टालम्बनेऽपि गुरुतन्नियुक्तानुज्ञया भुक्तमेवास्वैराहार इत्यन्यः सर्वोऽपि અથવા તો રત્નત્રયીમાં ઉત્સાહ છોડીને બેઠા રહેવું - ઉદાસીન રહેવું - કાર્યશીલ ન થવું.
(૩) સ્વછંદ આહાર = પૂર્વોક્ત યાત્રામપ્રહાર કરતાં વધારે પડતો કે મલિનાશયથી ઓછો આહાર વાપરવો. આ તો ઉપલક્ષણ છે, માટે તેના પરથી સ્વાદ માટે વાપરવું, શાક-દાળમાં ભેગું કરી વાપરવું, સારી વસ્તુ છૂપી રીતે વાપરીને જેવી તેવી વસ્તુ લાવવી, ગુરુ કે ગુરુનિયુક્ત અધિકારીની અનુજ્ઞા વિના, તેમની વ્યવસ્થાની સાપેક્ષતા વિના, માંડલીનો ભંગ કરીને લીધેલું વગેરે પણ સ્વચ્છેદ આહાર છે.
આમાં ક્યાંક અપવાદ પણ છે. જેમ કે કોઈને અરુચિ હોય અથવા તો કોઈ ગ્લાન હોય, કોઈ બહુ સુખશીલ હોય અને હજી ભાવિત ન થયા હોય, તેમને સંયોજનાની અનુજ્ઞા પણ અપાય છે, વગેરે ઓઘનિર્યુક્તિ, આવશ્યકનિર્યુક્તિ વગેરે ગ્રંથોથી જાણી શકાય.
જેમાં યથાશક્તિ તપ હોય, વિધિથી વહોર્યું હોય, માંડલીવ્યવસ્થાનું ૧. ઉત્તરાર્થનમ્ll૩-૨૭ી ૨. નિયુક્તિ: || મ.ર૧-૦ ૦ || ૩. યુવૈનિક || ૬-૨-૩૩ / ૪, ઓપનિર્યુક્તિt://૬૪૦-૭૮Tો.
शिक्षोपनिषद् स्वैराहार इति तात्पर्यम् । तथा चर्या - स्वरविहारः - अनन्तरनिर्दिष्टस्वापाद्यन्यत् सर्वमपि स्वैराचरणम् । एतत्सर्वमपि पश्यन् - प्रज्ञाचर्मचक्षुषा - उपलब्धिविषयीकुर्वन्, उपलक्षणमेतत्, तेन नियुक्तादेः शृण्वन् इत्याद्याप्यूह्यम् । निवारयेत् - प्रस्तुतप्रबन्धोक्तेभ्यः पुरुषाधुचितोपायप्रयोगेण तत्तदोषानपाकुर्यात् ।।१६।।
मा भूदेकान्तनिवारितस्य निर्वेद इत्यन्यदपि तदुचितमाहविनीतैर्भावविज्ञाननानारसकथासुखैः।
विश्रंसनमनिर्दिष्टमनर्थ साध्यसाधयोः ।।१७।। ઉલ્લંઘન ન કર્યું હોય, પુષ્ટાલંબને પણ ગુરુ કે ગુરુનિયુક્ત અધિકારીની અનુજ્ઞાથી જ વાપર્યું હોય એ જ અસ્વચ્છંદ આહાર છે. માટે એ સિવાય બધો સ્વછંદ આહાર સમજવો એવું અહીં તાત્પર્ય છે.
(૪) ચર્યા = નિદ્રા વગેરે ત્રણ સિવાયનું સર્વ સ્વછંદ આચરણ.
આને અનુશાસક પોતાના ચર્મચક્ષ અને પ્રજ્ઞાચક્ષુથી જોઈને આ પ્રબંધમાં દર્શાવેલા પુરુષ વગેરેને ઉચિત ઉપાયોના પ્રયોગ વડે તે તે દોષોને દૂર કરે.
અહીં મૂળમાં “પશ્ય” કહ્યું છે. એ તો ઉપલક્ષણ છે. તેના પરથી પોતે નિયુક્ત વિશ્વાસપાત્ર અધિકારી વગેરે પાસેથી સાંભળીને તેનું નિવારણ કરે, ઈત્યાદિ પણ સમજવું જોઈએ. ll૧૬ll
પ્ર. :- અરે, પણ ગુરુ શિષ્યની પાછળ પડીને આ બધુ નિવારણ કરવા સતત ટોક ટોક કરશે તો શિષ્ય કંટાળી નહીં જાય ?
ઉ. :- હા, કોઈ કંટાળી પણ જાય. માટે જ ગુરુને કરવા યોગ્ય બીજું પણ કહે છે – ભાવવિજ્ઞાન, વિવિધરસવાળી કથાઓ દ્વારા સુખ ઉપજાવવાથી વિકૅસન, સાધ્ય સાધકના અનર્થનો અનિર્દેશ (કરવા જોઈએ.) II૧ના 9. T - વિfા ૨. - દૃનથી