________________
શિક્ષોપનિષદ્
- too कारणेऽपि द्रष्टव्याः। अतः पुरुषः - शैक्षविशेषः, तस्याशयः - धृतिसंवेगादिपरिणामः, शक्तिः - संहननादिः, तदुभयसकाशात् - तदपेक्षात इति यावत्, तयोः - शब्दादित्यागभोगयोः, अनियमः - एकान्तविरहितता श्रेयान् - कल्याणकृत् । न च ब्रह्मानेकान्तप्रसङ्गः, ग्लानादिविकृतिभोगादिविषयत्वात् । न च रसमात्रानेकान्तप्रसङ्गः, गन्धादिनिदर्शनस्यापि સુનામત્વતા ૧૮ના જેને એ વિષયોનો નિર્વેદ છે એને પરાણે ભોગ કરાવવામાં પણ સમજવા જોઈએ.
આવી પરિસ્થિતિ હોવાથી શિષ્યવિશેષના વૃતિ-સંવેગ વગેરે પરિણામો તથા શારીરિક સંઘયણ વગેરેનો વિચાર કરીને તેની સાપેક્ષતાથી શબ્દાદિ વિષયોના ત્યાગ અને ભોગમાં એકાંત ના રાખવો એ જ સારું છે.
પ્ર. :- બ્રહ્મચર્ય વ્રત તો નિરપવાદ છે. તો પછી તમે આવા અનેકાંતનો ઉપદેશ આપો છો એ ઉર્ધ્ય પ્રરૂપણા નથી ?
ઉ. :- તમે આશય નથી સમજ્યાં. અહીં બ્રહમચર્યના અપવાદની વાત નથી. પણ પૂર્વે કહ્યું તેમ ગેસ વગેરેની તકલીફવાળાને તેને રાહત રહે તેવી માત્રામાં વિગઈ ભોજન વગેરે અપવાદની વાત છે.
પ્ર. :- અરે ! પણ એ તો ફક્ત રસનેન્દ્રિયના વિષયનો જ અપવાદ થયો, બાકીના વિષયોનો તો એકાંતે ત્યાગ જ કરવો પડશે ને ?
ઉ. :- ના, શરદીમાં અમુક ગંધની વસ્તુ દવા તરીકે સૂંઘવામાં આવે છે. તાવ વગેરેમાં ધાબળો ઓઢાય છે, માલિશ કરાય છે, ચોખ્ખા કપડાં વપરાય છે. આંખમાં ‘નીલી’ નામનો રોગ હોય તેમાં
લ્યુ કલર જોવાથી રાહત થાય છે. કાનના પડદાની અમુક ખામી સુધારવા શંખનાદ વગેરે ઉપયોગી બને છે. આમ પાંચે વિષયોમાં
o૮ -
शिक्षोपनिषद् युक्तं चैतत्, पुरुषाद्यपेक्षया तद्भोगस्याप्युक्तन्यायेन रत्नत्रयीसाधनभूतत्वादिति दशापेक्षया तदत्याजनमेव साध्यसिद्धिनिबन्धनम्, अन्यथा तु प्रत्यपाय इत्याशयेनाह
प्रागेव साधनन्यासः कष्टं कृतमतेरपि। कृच्छ्रोपार्जनभिन्नं हि कार्पण्यं भजते जनः ।।१९।।
कृतमतेरपि प्रागेव साधनन्यासः कष्टम्, हि जनः कृच्छ्रोपार्जनभिन्नं कार्पण्यं भजते, इत्यन्वयः।
कृतमतेरपि- भावितबुद्धेरपि, आस्तामितरस्येत्यपिशब्दार्थः, प्रागेव અનેકાંત સંભવી શકે છે. તો ય બ્રહાચર્ય વ્રત તો નિરપવાદ જ રહે છે. ll૧૮ll
આ અનેકાંત ઉચિત પણ છે. કારણ કે વ્યક્તિવિશેષ, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવની અપેક્ષાએ હમણા જણાવ્યા મુજબ શબ્દાદિનો ભોગ પણ રત્નત્રયીના સાધનભૂત છે. માટે અમુકદશાની અપેક્ષાએ તો તેને ન છોડાવવા એ જ મોક્ષ કે રત્નત્રયી રૂપી સાધ્યની સિદ્ધિનું કારણ છે. અન્યથા તો પ્રત્યપાય સંભવિત છે. એ જણાવતા કહે છે –
જે ભાવિતમતિ છે એને પણ પૂર્વે જ સાધનત્યાગ કષ્ટદાયક છે. કારણ કે માણસ કષ્ટ મળવાથી અલગ જ કૃપણતા પામે છે. II૧૯II
બીજાની વાત તો જવા દો જેની બુદ્ધિ તત્વજ્ઞાનથી ભાવિત થયેલી છે તેને પણ હજી પરીષહો વગેરેને સહન કરી શકે એવું શરીરનું ઘડતર ન થયું હોય ત્યારે રત્નત્રયીની સિદ્ધિનું ઉપકરણ છોડાવી દેવાય તો એ એને કષ્ટદાયક બની જાય છે.
૬. પૈ -
ફી ૨, ૩ - મિત્રે #િ #T/
