Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 10

अथ
शनब
गौतमोच्चारमात्रेण, शिक्षोपनिषदं दिशन् । त्रिलोकीगुरुताश्रीकः, श्रीवीरः स्तात् सुमङ्गलम् ।। सारणाद्युद्यतत्वं यद्, गुरुकर्तव्यमीरितम् ।
तत्र श्रीसिद्धसेनस्य वचनं विवृणोम्यहम् ।।
इह हि परमकारुणिकः श्रीसिद्धसेनदिवाकरसूरिर्गुरुशिष्यपरम्परानिबन्धनां प्रवचनाव्युच्छित्तिं वीक्षमाणस्तत्प्राणभूतमनुशासनविधिमुपવિશન્નાદ - વૈશાવિ
देशकालान्वयाचारवयःप्रकृतिमात्मनाम् । सत्त्वसंवेदविज्ञानविशेषाच्चानुशासनम् ।।१।।
‘ગોયમા !” આટલા ઉચ્ચારમાત્રથી જેમણે શિક્ષોપનિષદ્ નો સંદેશ આપ્યો છે એવા ત્રિલોકગુરુપણાથી શોભતા શ્રીવીર પ્રભુ સમ્યક્ મંગલ થાઓ. આગમમાં ગુરુનું મહત્ત્વનું કર્તવ્ય કહ્યું છે - સારણાદિમાં ઉધતતા. એ વિષયમાં શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિના વચન પર હું વિવરણ કરું છું.
પરમકરુણાનિધિ શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજીએ જોયું કે, જિનશાસનની પરંપરાની અવિચ્છિન્નતા ગુરુ-શિષ્યની પરંપરાના કારણે જ છે અને એ પરંપરાનો પ્રાણ હોય તો એ છે અનુશાસનની વિધિ. १. भगवता गोयमा इत्युच्चारेणैव शिक्षोपनिषद् दिष्टा । तथा च श्रीजीवाभिगमवृत्तिः- 'गोयमा' अनेन लोकप्रथितमहागोत्रविशिष्टाभिधायकेनामन्त्रणध्वनिनाऽऽमन्त्रयन्निदं ज्ञापयति प्रधानासाधारणगुणेनोत्साह्य विनेयस्य धर्मः कथनीयः इत्थमेव सम्यक् प्रतिपत्तियोगादिति । २. जिनागम इति गम्यम्, उज्जुत्तो सारणाइसु इत्युक्तेः। ૩. ૨ - ચોપારા ૪, ૧ - યેશા
- शिक्षोपनिषद् -
आत्मनां देशकालान्वयाचारवयः प्रकृतिं सत्त्ववैराग्यविज्ञानविशेषाच्चानुशासनमित्यन्वयः । आत्मनां प्रमादपदादप्रमादपदं विनेतुं योग्यानां विनेयानां देशादिकं देशादिहेतुकां प्रकृतिं वाऽऽश्रित्य तेषामेव सत्त्वादिविशेषाद् विचारविषयीकृतात् तदनुरूपसारणादिकरणेनालम्बनभूतादनुशासनं कर्तव्यमिति तात्पर्यम् ।
तत्र देशः पूर्वादि:, तत्तद्देशीयशिष्यो हि तत्तद्देशीयशीतोष्णतादिकं सुखेन सहेत, विपर्ययं चासहमानो दुर्ध्यानं यायादिति प्रथममेवास्य देशश्चिन्त्यः । देशविशेषादाहारसंहननस्वभावादिविशेषोऽपि भवति, यथा માટે એ વિધિનો જ ઉપદેશ આપતા કહે છે
પ્રમાદસ્થાનથી અપ્રમાદસ્થાનમાં લઈ જવા યોગ્ય વિનેયશિષ્યોના દેશ, કાળ, અન્વય, આચાર, વય, પ્રકૃતિ, સત્ત્વ, વૈરાગ્ય અને વિજ્ઞાનને ધ્યાનમાં રાખવા દ્વારા તેને અનુરૂપ સારણાદિ કરવા દ્વારા અનુશાસન કરવું જોઈએ. ॥૧॥
અહીં પહેલા નંબરમાં દેશનો વિચાર કરવાનો કહ્યો છે. પૂર્વપશ્ચિમ-દક્ષિણ વગેરે અલગ અલગ દેશોના શિષ્યો હોય. તે - તે દેશોના શિષ્યો તે-તે દેશની ઠંડી-ગરમી વગેરેને સુખેથી સહન કરી શકે. પણ જો તેને તેનાથી તદ્દન વિપરીત પરિસ્થિતિમાં જવાની ફરજ પાડવામાં આવે, તો એ સહન ન કરી શકે અને કદાચ દુર્ગાન પામે. જેમ કે મારવાડની વ્યક્તિ ઠંડી-ગરમી સહી લે પણ કદાચ ભેજવાળી હવા માફક ન આવે, અથવા મુંબઈની વ્યક્તિને જોધપુર, જયપુરની ગરમી અસહ્ય બની જાય. માટે આજ્ઞા કરતા પહેલા જ તેનો દેશ વિચારવો જોઈએ.
૨
વળી દેશની વિશિષ્ટતાથી આહાર, સંહનન, સ્વભાવ વગેરેની પણ વિશિષ્ટતા થાય છે. જેમકે પૂર્વદેશમાં પ્રાયઃ ચોખાનો આહાર વપરાય છે. મારવાડમાં ઘઉંનો આહાર વધુ વપરાય છે. હજી વિચારીએ