Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 36

શિક્ષોનિષદ્
तथा स्मरणम् - अन्तर्भावितण्यर्थत्वात् स्मारणम् - विस्मृताचारस्य स्मृतिपथानयनम् । यद्वाऽविस्मृताचारस्यापि प्रमादिनो मृदुतयैव विस्मृताचारस्येव स्मारणम् । गीतार्था ह्युभयहितानुबन्धिमृषामपि ब्रुवाणा आराधकाः, प्रमाणं चात्र पारमर्षम् - ‘उवउत्तो चत्तारि भासाइ भासमाणो आराहगो' - તિા
यद्वाऽनुशासको विनेयविशेषाद्यपेक्षया स्मारणामप्युपेक्ष्य स्वयमेव तत्प्रबोधाय स्मरणं करोतीति यथाश्रुतार्थः, यथा - अहो ! विस्मृतं मे पर्वदेववन्दनम्, अधुनाऽपि कुर्वे - इत्यादि । ततश्च तन्निशम्य शैक्षोऽपि જે આચાર ભૂલી ગયો હોય તેને યાદ કરાવવું.
પ્ર. :- અહીં મૂળમાં તો મરણ શબ્દ છે, તમે તો મારણ નો અર્થ કર્યો.
ઉ. :- કેટલીક વાર પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં પ્રેરકાર્યથી અંદર ભાવિત થયેલા શબ્દોનો પ્રયોગ કર્યો હોય છે. ટીકાકારોએ તે મુજબ અર્થો કર્યા હોય એવું પણ જોવા મળે છે. માટે આવું અર્થઘટન અનુચિત નથી. આમ છતાં પણ સ્મરણ શબ્દ લઈને પણ આગળ અર્થ કરેલ છે.
આમ તો જે ભૂલી ગયો હોય તેને યાદ કરાવવાનું હોય પણ ક્યારેક કોઈ યાદ હોવા છતાં પ્રમાદ કરતો હોય ત્યારે પણ તેને કોમળતાથી... પ્રેમથી જાણે એ ભૂલી ગયો હોય એમ યાદ કરાવવું એને પણ સારણા કહેવાય.
પ્ર. :- અરે ! પણ એ તો મૃષાવાદ છે. જ્યારે ખબર જ છે કે એ જાણી જોઈને કરે છે. તો પછી યાદ કરાવવું એ અનુચિત નથી ?
ઉ. :- ના, કારણ કે ગીતાર્થ ગુરુઓ સ્વ-પરને હિતાનુંબધી મૃષા બોલે તો ય આરાધક છે. અહીં પરમર્ષિઓનું વચન પ્રમાણ છે - ઉપયુક્ત ચારે પ્રકારની ભાષા બોલનારો આરાધક છે.
૪
शिक्षोपनिषद् तत्कर्तुमुत्सहत इति।
तथा अक्षेपः - अप्रतिक्षेपः, पराभवपरिहार इत्यर्थः। दुःषमाकालाद्यनुभावेनाल्पसत्त्वा विनेया अपरसाक्षिकं क्षतिनिर्देशादि स्वमर्मोद्घाटनं तद्वधं च मन्यमानाः कदाचित्स्वपरानर्थं कुर्युरिति जानानो नैव तत्क्षेप करोति, प्रायः सर्वेषामपि प्रियस्वमानत्वात्, इति तत्पुष्टिकृदेव चोदनं श्रेयः, तथा चार्षम्- पल्हायंतो व मणं सीसं चोएइ आयरिओ - इति ।
અથવા તો અનુશાસક શિષ્યવિશેષની અપેક્ષાએ યાદ કરાવવાનું પણ છોડીને સ્વયં સ્મરણ કરીને તેને પ્રતિબોધ કરે.
જેમ કે - અરે ! આજે ચૌમાસી ચૌદશના દેવવંદન તો ભૂલી જ ગયો. ચાલો, હવે પણ કરી લઉં વગેરે. પછી એ સાંભળીને શિષ્ય તે કરવા માટે ઉત્સાહિત થઈ જાય.
ત્રીજા નંબરમાં કરવાનો છે અપ્રતિક્ષેપ = પરાભવનો પરિહાર. દુઃષમા કાળના પ્રભાવે શિષ્યોનું સત્વ અલ્પ હોય છે. માટે જો બીજાના સાંભળતા તેમની ભૂલનો નિર્દેશ કરવામાં આવે, તો કદાચ તેમને લાગે કે ગુરુજી મારું મર્મોદ્ઘાટન કરે છે - મારો મર્મવેધ કરે છે. અને પછી સંક્લેશથી કદાચ સ્વ-પરનો અનર્થ કરે.
માટે આ પરિસ્થિતિ ધ્યાનમાં રાખીને અનુશાસક તેમનો પ્રતિક્ષેપ ન કરે. ઉપલક્ષણથી યથાશક્ય તેમની વાતને માન આપે, તેમની વાત તોડી ન પાડે વગેરે પણ સમજવું જોઈએ.
પ્રાયઃ બધાને સ્વમાન હાલું હોય છે. માટે એની પુષ્ટિ કરનારી પ્રેરણા શ્રેયસ્કર છે. મહર્ષિએ કહ્યું છે ને – જાણે મનને અત્યંત આલાદ આપતા હોય, તે રીતે ગુરુએ શિષ્યને પ્રેરણા કરવી.
ચોથા નંબરમાં કરવાનું છે પ્રાયશ્ચિત્ત. જે પ્રાયઃ કરીને ચિત્તને , ૩પઢેશમાનાTI ૦૪ll