Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 41

શિલોનિ – नीतिसर्वस्वमुपदिशन्नाहस्वास्थ्यात् पदत्रयावृत्त्ययोनयः स्थानवर्त्मनः। शैक्षदुर्बलगीतार्थगुरूणामर्थसिद्धये ।।१४।।
स्थानवर्त्मनः स्वास्थ्यात् पदत्रयावृत्त्ययोनय: शैक्षदुर्बलगीतार्थगुरूणामर्थसिद्धये - इत्यन्वयः ।
स्थाने वर्त्म यस्यासी स्थानवा, उचितानुशासनपथपथिकोऽनुशासक इत्यर्थः, तस्य, स्वास्थ्यात् - समाध्यनतिक्रमात्, पदत्रयम् - ज्ञानदर्शनचरणलक्षणस्थानत्रितयम, स्थानपदं रत्नत्रयीपरं सिद्धान्ते
મળી શકે છે. માટે સમાન ફળની અપેક્ષાએ પ્રશંસાદિ પણ અનુશાસન સ્વરૂપ જ છે. ll૧all
નીતિસર્વસ્વનો ઉપદેશ આપતા કહે છે –
ઉચિતમાર્ગગામીનો - સ્વસ્થતાપૂર્વક પદત્રય-આવૃત્તિ - આ લોખંડી ન્યાય શૈક્ષ, દુર્બલ, અને ગીતાર્થગુરુના પ્રયોજનની સિદ્ધિ માટે છે. ll૧૪ll
જે ઉચિત અનુશાસન માર્ગે ગમન કરે છે તે અનુશાસકની એક માત્ર સર્વોપરી નીતિ એ જ હોય કે જેમ સ્વસ્થતા રહેતી હોય - અસમાધિ ન થતી હોય તે મુજબ બધી શક્તિ લગાવીને રત્નત્રયીમાં ઉધમ કરવો.
પ્ર. :- આનું નામ અર્થની ખેંચતાણ. મૂળમાં તો પદગય એટલું જ કહ્યું છે. તમે દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર ક્યાંથી લઈ આવ્યા ?
ઉ. :- પદ = સ્થાન.સ્થાન શબ્દ આગમમાં રત્નત્રયી અર્થમાં પ્રસિદ્ધ છે. જેમ કે - જે શ્રમણ જયણાવાન ગચ્છને છોડીને ચરણકરણમાં અત્યંત શિથિલ પાર્શ્વસ્થોના ગચ્છમાં પ્રવેશ કરે છે તે
૬૪
- शिक्षोपनिषद् प्रसिद्धं यथा - सो ठाणे परिच्चयइ तिन्नि - इति , तस्मिन् आसमन्तात् वृत्तिः - आत्मव्यवस्थितिः। यथासमाधि रत्नत्रयी आराध्या इति भावः । एतदनन्तरोक्तोऽयो - लोहं तद्वदभेद्यो नयः - अनुशासननीतिः, शैक्षाः - अभिनवत्वादिविशिष्टशिष्याः, दुर्बलाः - ग्लानप्रबयोबालतपस्विनः, तेषामनुशासनविषयाणां तथा गीतार्थानां - स्वभ्यस्तसूत्रार्थानां गुरूणां - अनुशासकानामर्थः - प्रयोजनम्, तच्चानन्तरमप्रमादप्रतिपत्त्यादि, परम्परं तु मोक्षः, तस्य सिद्धिा - निष्पत्तिः, तस्यै भवतीति शेषः । अयमयोनयस्तत्सिद्धिप्रत्यल इति भावः ।।१४ ।।
किमेतदावृत्तिफलमित्यत्राह - દર્શન-જ્ઞાન-ચારિરૂપ ત્રણ સ્થાનનો પરિત્યાગ કરે છે.
યથાસમાધિ રત્નત્રયી આરાધના કરવી. આ લોટા જેવી અભેધજેમાં દોષ ન હોવાથી ખણખોદ ન કરી શકાય - તેવી અનુશાસન ની નીતિ છે. નવા-પુરાણા શિષ્યો, ગ્લાન, વૃદ્ધ, બાલ, તપસ્વી વગેરે અશક્ત મહાત્માઓ કે જેમને અનુશાસન કરવાનું છે તથા જેમણે સૂરાર્થનો સારી રીતે અભ્યાસ કર્યો છે એવા ગુરુઓ કે જેઓ અનુશાસક છે.
આ બંને પક્ષનો જે અર્થ = પ્રયોજન છે - અનંતર પ્રયોજન = અપમાદપ્રતિપત્તિ વગેરે, પરંપર પ્રયોજન = મોક્ષ, એ પ્રયોજનની સિદ્ધિ = નિષ્પત્તિ પૂર્વોક્ત નીતિથી થાય છે. એટલે કે પૂર્વોક્ત લોખંડી નીતિ શિષ્ય અને ગુરુ બંનેના પ્રયોજનની સિદ્ધિ કરાવવા સમર્થ છે. ||૧૪ll
પ્ર. :- રત્નત્રયીની આવૃત્તિનું ફળ શું મળશે ?
ઉ. :- એ જ કહે છે – १. गुरुतत्त्वविनिश्चयः ।।३-४०।। त्रीणि स्थानानि ज्ञानदर्शनचारित्ररूपाणि इति તદ્દત્ત: |
૨. T- નયસ્થી/ ૨. ર૩ -
તાર્થ: પુરી