________________
દર
શિક્ષોપનિષદ્ - पौनःपुन्येन प्रश्नश्रवणार्थनिर्णयादिषु घटन्ते, लोके चादेयवचना भवन्ति, एवं प्रभूतभव्योपकारस्तीर्थाभिवृद्धिश्चेति। आदिनाऽभीष्टदानादिग्रहः । अन्यथानुरक्तस्यापि विरक्तिसम्भवात् । यथाह राजनीतिरपि - स्वयमनवेक्षणं देयांशहरणं कालयापनं व्यसनाप्रतीकारो विशेषविधावसम्भावनं च तन्त्रस्य विरक्तिकारणानीति । ___ अपकर्षः - यथावसरो निग्रहः, अल्पानुग्रहः, अननुग्रहो वा । अप्रमत्तस्योचितोपबृंहणादिवञ्चितस्य, प्रमत्तस्यापि सर्वथोपेक्षितस्यैकान्तप्रशंसिશિષ્યોના વચનનો આદર કરે એટલે શિષ્યો સંતોષ પામે, ફરી ફરી પ્રશ્નો કરે, તેના ઉત્તરો ધ્યાન દઈને સાંભળે, તે અર્થનો નિશ્ચય કરે, અને આમ જ્ઞાનના પરિપાકને પામીને લોકમાં આદેય વજનવાળા થાય. આ રીતે ઘણા ભવો પર ઉપકાર થાય, તથા તીર્થની અત્યંત વૃદ્ધિ થાય.
અહીં વગેરેથી ઈચ્છિતદાન વગેરે સમજવા જોઈએ. જો આ બધું ન કરવામાં આવે તો શિષ્યને ગુરુ પર પ્રેમ હોય તો ય દ્વેષમાં પલટાઈ શકે. જેમકે રાજનીતિમાં પણ કહ્યું છે - પોતે દેખભાળ ન રાખવી, તેમના પગારનો ભાગ પડાવી લેવો, તાત્કાલિક કર્તવ્ય સમયે સમય પસાર થવા દેવો, આપત્તિનું નિવારણ ન કરવું અને વિશેષ વિઘાનમાં-પ્રસંગે માન ન આપવું- વિશિષ્ટ પરાક્રમ જેવા સમયે પણ જાણે કાંઈ કર્યું જ ન હોય તેમ ધ્યાનમાં જ ન લેવું - ઉચિત પ્રશંસા-પુરસ્કારાદિ ન કરવા. આ બધા પરિવાર-નોકરચાકર-સૈન્યાદિના વિરાગના કારણો છે.
પાંચમો છે અપકર્ષ = અવસરને અનુરૂપ નિગ્રહ - અભ. અનુગ્રહ કે અનનુગ્રહ કરવો.
ઉત્કર્ષ- અપકર્ષનું મહત્ત્વ એટલા માટે છે કે અપ્રમત્ત શિષ્ય ૨. નીતિવચામૃતમ્ ||૨૨-૨૮ી.
शिक्षोपनिषद् तस्य वाऽहितसम्भवात्।
न च प्रशंसया पुनरुक्तमिति वाच्यम्, तत्र वाङ्मात्रेणानुग्रह उक्त, अत्राभीष्टदानादिनाऽपीति विशेषात्। चा समुच्चये।
एता अनन्तरनिर्दिष्टा विनयः - अनुशासनसत्प्रतिपत्तिप्रभृतिलक्षणः शैक्षाचारः, तमुन्नयन्तीति विनयोन्नया जातयः प्रकारविशेषा सन्तीति शेषः । एताभिः परप्रशंसादिभिः शैक्षोऽनुशासनं सम्यक् प्रतिपद्यत इति भावः । तत्फलत्वेन तासामप्यनुशासनरूपत्वादिति ।।१३।। પણ જો ઉચિત ઉપવૃંહણાથી વંચિત ન રહે, અથવા પ્રમતની પણ માત્ર ઉપેક્ષા જ કરાય અથવા માત્ર પ્રશંસા જ કરાય, તો તેઓનું અહિત સંભવે છે.
પ્ર. :- તમારી ટીકા જ કહે છે કે એ બોગસ છે. આગળપાછળનો વિચાર કરશો તો તમને ય આ વાત સમજાઈ જશે. ઉત્કર્ષમાં તમે જે વાત કરી એ તો પ્રશંસા માં પણ આવી ગઈ છે. તો એ પુનરુક્તિ નથી ?
| ઉ. :- ના, કારણ કે પ્રશંસામાં વચનમાત્રથી અનુગ્રહ કહ્યો છે, ઉત્કર્ષમાં તો ઈષ્ટદાન વગેરેથી પણ અનુગ્રહ કરવાનો કહ્યો છે માટે બંનેમાં ફરક છે.
આ પાંચે વિનયની વૃદ્ધિ કરનારા પ્રકારો છે. તેના સમ્યક પ્રયોગથી અનુશાસનનો સમ્યફ સ્વીકાર કરવો વગેરે શિષ્યનો આચાર ઉન્નતિ પામે છે.
પ્ર. :- અરે, પણ પ્રશંસા વગેરેમાં અનુશાસન તો કર્યું જ નથી. તો પછી - શિષ્ય અનુશાસનનો સમ્યક સ્વીકાર કરે છે - એમ શી રીતે કહી શકાય ?
ઉ. :- હમણાં જ જોઈ ગયા તે મુજબ અનુશાસનથી જે ફળ (અપ્રમાદપ્રતિપત્તિ) જોઈએ છે એ ફળ આ પ્રશંસા વગેરેથી પણ
