Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 38

શિક્ષોપનિષદ્
- Po अन्वयो यथाश्रुतः । परस एव शैक्षोऽन्यो वा, तस्य प्रशंसा - गुणवर्णना। स्वप्रशंसया गुरौ बहुमानवृद्ध्या स तदाज्ञाकाङ्कितादिकं प्रतिपद्यते, प्रियप्रदातुः प्रियीभवनात् । न च 'नैव पुत्रा' इति नीतिविरोध इति वाच्यम्, शिष्याधिकारात् । ननु तत्राप्ययं न्यायः, पुत्ता य सीसा य समं विभत्ता - इत्युक्तेरिति चेत् ? सत्यम्, तथाप्यनेकान्तः, अवसरोचितोपबृंहणायाः सम्यक्त्वाचारतयाऽऽवश्यकत्वात्, तदभावे स्वपरसंसारवृद्धिनिदर्शनस्य प्रवचने प्रसिद्धत्वाच्च ।
પર એટલે તે જ શિષ્ય અથવા બીજું કોઈક, તેની પ્રશંસા = ગુણવર્ણના. પોતાની પ્રશંસા સાંભળીને એને ગુરુ પ્રત્યે બહુમાનની વૃદ્ધિ થાય અને તે આજ્ઞાકાંક્ષીપણું વગેરે ગુણને પામે = તેને આવી ભાવનાઓ થાય કે ગુરુ મને કાંઈક આદેશ કરે, વગેરે. કારણ કે સ્વપ્રશંસા તો બધાને પ્રિય હોય છે અને એવો નિયમ છે કે જે પોતાને પ્રિય વસ્તુ આપે એ વ્યક્તિ પણ પ્રિય બની જાય છે.
પ્ર. :- તમારી વાતો માનીને તો ગુરુઓને પસ્તાવું પડશે. નીતિશાસ્ત્રો કહે છે કે કદી પુત્રોની પ્રશંસા ન જ કરવી. તમે તો ઉલ્ટ કરવાનું શીખવાડો છો.
ઉ. :- અહીં પુત્રની નહીં, શિષ્યની વાત છે. - પ્ર. :- અરે ભાઈ ! શિષ્યને પણ એ જ નીતિ લાગુ પડશે કારણ કે શિષ્ય અને પુત્રો સમાન જેવા છે એવું ગૌતમકુલકનું વચન છે.
ઉ. :- ઠીક છે, તો ય તેમની પ્રશંસા ન જ કરવી એવો કોઈ એકાંત નથી. કારણ કે અવસરને ઉચિત ઉપવૃંહણા એ તો આવશ્યક છે. શાસ્ત્રમાં એવું પણ દૃષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે જેમાં ગુરુએ શિષ્યોની આરાધના-પ્રભાવનાની ઉપબૃહણા ન કરવાથી તેમણે એ પ્રવૃત્તિ જ १. प्रत्यक्षा गुरवः स्तुत्याः, परोक्षे मित्रबान्धवाः। भृत्याश्च कार्यपर्यन्ते, नैव पुत्रा મૃત: ચિય: - તિ પૂર્વવૃત્ત| ૨. નૌતમકુમ્ |* //
૪૮ -
शिक्षोपनिषद् यद्वा परस्येत्यन्यस्य कस्यचित् प्रशंसा, यथाऽधिकृतशैक्षस्य वैयावृत्त्यस्मारणादिकमुपेक्ष्यान्यविनेयस्य वैयावृत्त्यं प्रशंसति, तच्छ्रवणेन सोऽपि वैयावृत्त्यायोत्सहते। पुरुषादिनिरपेक्षस्मारणादिकृदपि स्मारणादिप्रमादिगुरुवदपराध्यतीति तत्सापेक्षतायत्नः श्रेयानित्यत्र परमार्थः । ___तथा स्वस्यात्मनः क्षेपः - निन्दा, पुष्टालम्बनेनापवादपदेऽपि प्रतिसेवितेऽननुतापे प्रायश्चित्तवृद्धः, संविग्नताक्षतेः । तद्दर्शनेन शैक्षोऽपि विपरिणमते, यथा सर्वाण्यपि व्रतानि स्थापनामात्रमित्यादि, एवं चोदितप्रतिचोदनादिदोषा अपि द्रष्टव्या। अनुशासककृतात्मक्षेपं तु છોડી દીધી, પરિણામે ગુરુ-શિષ્યો બંનેનો સંસાર વધી ગયો.
બીજો અર્થ એ થઈ શકે કે પર એટલે એ શિષ્ય સિવાય બીજા કોઈની પ્રશંસા. જેમ કે અમુક શિષ્યને વૈયાવચ્ચની પ્રેરણા કરવાની ઉપેક્ષા કરીને બીજા શિષ્યની વૈયાવચ્ચની પ્રશંસા કરે. એ સાંભળીને તેને પણ વૈયાવચ્ચનો ઉત્સાહ જાગી ઉઠે.
જે ગુરુ ગ૭ની ઉપેક્ષા કરીને સારણાદિ કરવામાં પ્રમાદ કરે તે જેમ અપરાધક છે, તેમ પુરુષ (શિખવિશેષ) વગેરેને નિરપેક્ષ સારણાદિ કરે તે પણ અપરાધક છે માટે એમાં સાપેક્ષતાનો પ્રયત્ન કલ્યાણકારી છે, એવો અહીં પરમાર્થ છે.
બીજો નંબર છે સ્વનિંદાનો. નિંદાનું એક કારણ એ હોઈ શકે કે જે પુણાલંબનથી પણ અપવાદમાર્ગે દોષ સેવ્યો હોય તેનો પશ્ચાત્તાપ - આત્મનિંદા (અરેરે, મેં ખોટું કર્યું, ન કરે તો વધારે પ્રાયશ્ચિત આવે. વળી સંવિજ્ઞતાના ભાવને પણ ટકાવી ન શકાય. એ જોઈને અભાવિત શિષ્યના પણ ભાવ પડી જાય. એ સમજે કે બધા વ્રતો સ્થાપનામાત્ર જ છે - નામના જ છે. આ ઉપરાંત તેને ક્યારેક અમુક દોષના વારણાદિ કરવામાં આવે ત્યારે તે સામો . પુષ્પમાલા //રૂ ૩ ૬-૪૨ / ૨. તથા થાTE:- અTyતાવ નિરર - તિા