________________
> शिक्षोपनिषद्
प्रायः चित्तं शोधयतीति प्रायश्चित्तम्, विनेयमनोनिर्मलीकरणं ह्यनुशासकपरमकर्तव्यमित्यसौ प्रतिरूपोपायप्रयोगेण तत् करोति । यद्वा विनेयस्य लज्जाद्यपसार्य प्रमादचेष्टितस्यालोचनां कारयित्वोचितं प्रायश्चित्तं प्रदत्त इत्यर्थः । अन्यथा धर्मावस्थानासम्भवात् उक्तं च धम्मो सुद्धस्स વિટ્ટર - કૃતિ ।
तथाऽनुपक्रमः सर्वथानवसरं दृष्ट्वाऽप्रवृत्तिः उपेक्षा स्मार णाद्यकरणमिति यावत् । न हि यदैव शैक्षः प्रमाद्यति तदैव स्मारणादि कर्तव्यमेवेत्येकान्तोऽस्ति, अकालवृष्टेः शस्यविनाशकतावदनवसरानु
શુદ્ધ કરે તેને પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય. અનુશાસકનું પરમ કર્તવ્ય છે કે એ શિષ્યના મનને નિર્મળ કરે. માટે એણે ઉચિત ઉપાયથી એ કાર્ય
કરવું જોઈએ.
અથવા તો શિષ્યની શરમ, ક્ષોભ, અહંકાર, ગારવ વગેરેને દૂર કરીને તેના પ્રમાદકાર્યની આલોચના કરાવીને ઉચિત પ્રાયશ્ચિત્ત આપે - એવો પણ અર્થ થઈ શકે. કારણ કે મલિન આત્મામાં ધર્મ ટકી શકતો નથી. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં કહ્યું છે કે - શુદ્ધ જીવનો ધર્મ સ્થિતિ પામે છે.
પાંચમો નંબર આવે છે અનુપક્રમનો. જ્યારે સર્વથા અવસર જ ન હોય ત્યારે સારણા વગેરે કાંઈ ન કરવું. ઉપેક્ષા કરવી. ગુરુએ સારણાદિ કરવા જોઈએ, એ વાત સાચી પણ એવો કાંઈ નિયમ નથી કે જ્યારે શિષ્ય પ્રમાદ કરે ત્યારે જ તાબડતોબ તેને સારણાદિ કરી જ દેવાના. એનો અવસર પણ જોવો પડે. અકાળે થયેલો વરસાદ તો ઉલ્ટુ ધાન્યનો વિનાશ નોતરનારો થાય છે, તે જ રીતે અનવસરે અનુશાસન કરવાથી અસ્વીકાર, પ્રદ્વેષ વગેરે અનેક દોષો સંભવિત છે.
૬. તથા પાતોષનાગુમુળાઃ - ચોથી! પધ્રુવી ય - ચારિ (કોષીત = ગપત્રીકા = શરમ છોડાવનાર)| ૨. ૩ત્તરાધ્યયનમ્ ||રૂ-૨૨||
- शिक्षोपनिषद् -
शासनादप्रतिपत्त्यादिदोषसम्भवात् । तस्मात् कदाचित्तच्चेष्टिताज्ञ इवो - पेक्षमाणोऽनुपक्रममवलम्बत इत्यर्थः ।
एत आदेशादयो यथारसं विनेयस्य संवेगादिरसमवधार्य तमनतिक्रम्य तदनुरूपमिति यावत्, एतच्चाद्यवृत्ते भावितमेव प्रयोक्तव्याः - स्वपरहितानुबन्धितयाऽनुशासकेन प्रयोगविषयीकार्याः । । १२ ।।
अथ कदाचिदसहन: शैक्षः, सुखोचितत्वादभावितत्वाच्च, तस्मि नुचितकर्तव्यमाह
५६
परप्रशंसा स्वक्षेपो विपरीतमुपेक्षितः । उत्कर्षापकर्षी चैता विनयोन्नयजातयः । । १३ ॥
માટે કેટલીક વાર અનુશાસકે જાણે શિષ્યના પ્રમાદની જાણ જ
ન હોય તેમ તેની ઉપેક્ષા કરીને અનુપક્રમનું જ અવલંબન કરવું જોઈએ. વર્તમાનમાં અલ્પસત્ત્વજીવોને ધ્યાનમાં લઈને - અમુક સમયના ગાળા પછી જ પ્રેમથી કહેવું વિશેષ હિતાવહ છે.
એ આદેશ વગેરે શિષ્યના સંવેગ, નિર્વેદના ભાવને જાણીને તેને અનુરૂપપણે કરવા જોઈએ.
આ વસ્તુ પહેલા શ્લોકમાં વિચારી જ છે. પ્રયોગ કરવો એટલે અનુશાસકે સ્વ-પરને હિતાનુબન્ધી થાય એ રીતે તેનું વિધાન કરવું.
119211
હવે કો'ક કેસ એવો છે કે શિષ્ય પૂર્વાવસ્થામાં સુખશીલ હોવાથી તથા હજુ પણ ભાવિત ન થયો હોવાથી અસહનશીલ છે. ત્યારે કરવાનું - ઉચિત કર્તવ્ય કહે છે –
પરપ્રશંસા, સ્વક્ષેપ, વિપરીતને ઉપેક્ષિત, ઉત્કર્ષ અને અપકર્ષ
આ વિનયની ઉન્નતિ કરનારા પ્રકારો છે. II૧૩II
છું.
TM - વિતમ્॥ ૨. ૩ - પો વિવિનયોત્રયા રૂ. છે - ચૈવ ૧ - જૈન ૪. રસ- શબ્દ ભાવવાચી પણ છે એવું ષોડશક વૃત્તિ ।।૨-૧૫।। માં જણાવેલ છે.
