________________
शिक्षोपनिषद् वाच्यम्, नियमार्थत्वात्, यथोच्यते - अहं गृहमेव यामि, नान्यत्रेति । सफलारम्भैरेवानुशासकै व्यमिति तात्पर्यम्, न च पराधीनत्वादशक्योपदेशोऽयमिति वाच्यम्, अमूढलक्ष्यानां स्वाधीनत्वात्, भगवद्वत् । न हि ते तादृशादेशादौ प्रवर्तन्त एव, यत्रासिद्धिसम्भवः स्यादिति ।
आदेशः - शासनम् । नन्वादेशे क्रियमाणे न आणावेयव्वा - इति सिद्धान्तबाध इति चेत् ? न, भजनाभावात्, अयमाशयः - आदेश: - आज्ञापनी भाषा द्विधा, परलोकाबाधिनी इतरा च, तत्र स्वपरानुग्रहबुद्ध्या शाठ्यमन्तरेण आमुष्मिकफलसाधनाय प्रतिपन्नहिकालम्बनप्रयोजना - અવશ્યપણું બાંધવામાં આવે છે. જેમ કે વ્યવહારમાં પણ બોલાતું હોય છે - હું ઘરે જ જાઉં છું, બીજે નથી જતો.
આ નિયમ બાંધવા દ્વારા એક સંકેત આપ્યો છે કે અનુશાસકોએ સફલારંભી બનવું જોઈએ.
પ્ર. - પ્રયત્ન સફળ થાય કે ન થાય એ પોતાના હાથની વાત નથી. માટે તમારી આ વાત અશક્યતાનો ઉપદેશ છે.
ઉ. :- ના, કારણ કે જેઓ અમૂઢલક્ષ્ય હોય છે, તેમને એ વાત સ્વાધીન હોય છે. જેમ કે ભગવાને જોયું કે દેશના આપીશ તો નિષ્ફળ જશે માટે જરા માંગલિક જેવું કરી આટોપી લીધી. આમ અમૂઢલક્ષ્ય અનુશાસકો એવા આદેશ વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ જ નથી કરતાં કે જેમાં અસિદ્ધિનો સંભવ હોય.
આદેશ એટલે આજ્ઞા.
પ્ર. :- અરે, જો અનુશાસક આજ્ઞા કરશે તો - સર્વ જીવોને આજ્ઞા ન કરવી - એવા સિદ્ધાન્તનો બાધ નહીં આવે ?
ઉ. - ના, કારણ કે એમાં ભજના છે. જેને પ્રજ્ઞાપનાસૂટમાં આ રીતે સ્પષ્ટ કરી છે - આદેશ એટલે કે આજ્ઞાપની ભાષા. તે બે પ્રકારે છે. એક પરલોકને અબાધક. અને બીજી પરલોક-બાધક.
૪૨
शिक्षोपनिषद् विवक्षितकार्यप्रसाधनयुक्ता विनीतविनेयजनविषया सा परलोकाबाधिनी, एषैव च साधूनां प्रज्ञापनी, परलोकाबाधनात्, इतरा त्चितरविषया, सा च स्वपर - सङ्क्लेशजननात् मृषेत्यप्रज्ञापनी साधुवर्गस्य। आह च - अविणीयमाणवंतो किलिस्सइ भासइ मुसं तह य। घंटालोहं नाउं को कडकरणे पवत्तेज्जा ? इति । इत्थं चात्र परलोकाबाधिन्याज्ञापनीभाषालक्षण आदेश: कर्तव्यतयोपदिष्ट इत्यदोषः । તેમાં જે સ્વ-પરના અનુગ્રહની બુદ્ધિથી, કપટ વિના, પરલોકના ફળની સિદ્ધિ માટે આલોકના આલંબનના પ્રયોજનવાળી, જેનાથી વિવક્ષિત કાર્યની સિદ્ધિ થઈ શકે, વિનીત-વિનેયજન = વિનય વાળા શિષ્યને જે કહેવાતી હોય તે પરલોકને અબાધક છે અને એ જ ભાષા સાધુઓને બોલવા યોગ્ય છે. કારણ કે આવી ભાષા બોલવાથી પરલોક બગડતો નથી.
પણ જે આવી ભાષા નથી અથવા તો બીજી બધી યોગ્યતા હોવા છતાં પણ શિષ્ય જ વિનીત નથી માટે યોગ્ય ભાષા પણ અયોગ્ય પગને કારણે અનુચિત બની જાય છે. માટે એવી આજ્ઞાનો શિષ્ય સ્વીકાર ન કરે, સામો થાય, અનુશાસકને પણ ક્રોધ-માનનો ઉદય થાય, પરિણામે સ્વપરનો સંક્લેશ થાય માટે એ ભાષા પરલોકબાધક હોવાથી મૃષાવાદ છે. માટે સાધવૃદને બોલવા યોગ્ય નથી. જે અવિનીતને આજ્ઞા કરે છે, એ સંકલેશ પામે છે તથા મૃષા બોલે છે. ઘંટ બનાવવા માટેનું લોટું હોય તેનાથી ચટ્ટાઈ બનાવવાનો પ્રયત્ન કોણ કરે ?
આ રીતે અહીં અનુશાસકને આદેશ કરવાનો જે ઉપદેશ આપ્યો છે તેમાં આદેશનો અર્થ પરલોકને અબાધક આજ્ઞાપની ભાષા કરવો માટે એમાં દોષ નથી.
બીજા નંબમાં પ્રયોગ કરવાનો છે સારણાનો. એટલે કે શિષ્ય ૨. પ્રશTSનાવૃત્તિ: || પત્રમ્ - ર૬ ૦ | ૨, વિગતિવિઝિTET/I૭- II
