________________
શિક્ષોપનિષદ્ -
- ૪ शस्थानाद्विशुद्धिस्थानं प्रयातीत्यभीक्ष्णाभिधानम् ।
तथा विविक्तोऽन्ययोगचिन्ताद्यकलुषितः, नियतः - अपुष्टालम्बनेऽकालसेवितत्वादिदोषाकलुषितत्वाद् ध्रुवश्चाचारो यस्य स विविक्तनियताचारः। अन्यमुद्दोषस्य सर्वानर्थबीजत्वात् , अविधेः परिभवरूपत्वात् , अपुष्टालम्बने त्यक्तस्यावज्ञातप्रायत्वेन भवान्तरेऽपि दुर्लभत्वापत्तेश्चेति।
स स्मृतिः - मतिः - मन इति यावत्, तद्दषकैर्दोषैः - रागादिभिर्न बाध्यते - न सङ्क्लिश्यते । यद्वा भुक्तभोगी शैक्षस्तत्स्मरणादिदोषैर्न દિવસમાં ઘણા શુભાશુભ પરિણામ સંભવિત છે. માટે વારંવાર વીર્યોલ્લાસથી જે સંક્લેશ સ્થાનથી વિશુદ્ધિસ્થાનમાં ગમન કરે છે તે તથા જેનો આચાર અન્ય યોગની ચિંતા વગેરેથી અકલુષિત હોવાથી વિવિક્ત છે તથા પુષ્ટાલંબન વિના અકાળ સેવિતપણુ વગેરે દોષોથી પણ અકલુષિત હોવાથી નિયત છે તે વિવિક્તનિયતાચાર છે.
એક યોગમાં બીજા યોગની ચિંતા એ સર્વ અનર્થોનું બીજ છે. અવિધિ કરવી એ વિધિપતિપાદક શાસ્ત્ર વચનોનો અનાદર, દ્વેષ છે. અને પુષ્ટાલંબન વિના જેની કાલાદિનિયતતાનો ત્યાગ કરાય અથવા તો સાવ છોડી દેવાય તે તો અવજ્ઞાત જેવું કહેવાય = તે અનુષ્ઠાનનું અપમાન કર્યું કહેવાય. અને તેના કારણે એ અનુષ્ઠાન ભવાંતરમાં પણ દુર્લભ થઈ જાય માટે એ દોષોને છોડવા જોઈએ.
સ્મૃતિ એટલે મન, તેને દૂષિત કરનારા રાગાદિ દોષો વડે પરિમિતભોક્તાપણું વગેરે હમણા જણાવેલા ગુણોવાળી વ્યક્તિ બાધિત થતી નથી = રાગાદિ વડે એનું મન સંક્લિષ્ટ થતું નથી.
બીજો અર્થ એ થઈ શકે કે એ વ્યક્તિ જે મુક્તભોગી હોય તો તેને ગૃહસ્થાવસ્થામાં ભોગવેલા ભોગોનું સ્મરણ થવાથી બ્રહાચર્યમાં ૨. દશ: J૨૪-૧ | ૨. યોrfવસ્તુઃll૨૪૦ // રૂ. તરવાર્થસૂત્રમ્ll૨-૩ //
Spo
शिक्षोपनिषद् बाध्यत इत्यपरोऽप्यर्थः । आचारादिसामर्थ्यप्रतिहतत्वात्तेषामित्याशयः T૧૧TI
एवं दोषाबाधितस्य शैक्षस्य योगक्षेमार्थ गुरुकर्तव्यमाहआदेशस्मरणाक्षेपप्रायश्चित्तानुपक्रमाः। यथारसं प्रयोक्तव्याः सिद्ध्यसिद्धिगतागतैः।।१२।।
सिद्ध्यसिद्धिगतागतैरादेशस्मरणाक्षेपप्रायश्चित्तानुपक्रमा यथारसं प्रयोक्तव्याः - इत्यन्वयः।
सिद्धिः चिकीर्षितकृतिः, असिद्धिः तदकृतिः, ते यथासङ्ख्यं गतैरगतैश्च, सिद्धि प्राप्तः, असिद्धिं चाप्राप्तैरित्यर्थः । न च पुनरुक्तमिति જે દોષો લાગે તેનાથી એ બાધિત થતી નથી. કારણ કે આચારવિચારની શુદ્ધિને કારણે તેને તેનું સ્મરણ જ થતું નથી માટે એ દોષોની શક્તિ ક્ષીણ થઈ જાય છે. [૧૧]
આ રીતે દોષોથી અબાધિત શિષ્યના યોગક્ષેમ માટે ગુરુનું કર્તવ્ય કહે છે -
સિદ્ધિપ્રાપ્ત - અસિદ્ધિઅપ્રાપ્ત અનુશાસકોએ આદેશ, સ્મરણ, આક્ષેપ, પ્રાયશ્ચિત અને અનુપક્રમને રસાનુસારે પ્રયોજવા જોઈએ. Ilal
સિદ્ધિ એટલે જે કરવાની ઈચ્છા હોય તેનું કરણ. અસિદ્ધિ એટલે તેનું અકરણ. જેમને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ છે અને અસિદ્ધિ પ્રાપ્ત નથી થઈ તેવા અનુશાસકોએ હવે કહેવાય છે તે આદેશાદિનો પ્રયોગ કરવો જોઈએ.
પ્ર. :- સિદ્ધિને પામેલા છે એના પરથી જ અસિદ્ધિને નથી પામ્યા એ અર્થ મળી જાય છે તો ફરીથી તે કહેવામાં પુનરુક્તિ નથી ?
ઉ. :- ના, કારણ કે એ કહેવા દ્વારા પૂર્વે કહેલ વસ્તુનો નિયમ ૬. ૨૩ - શ્રમ: | - HTT
