Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 39

शिक्षोपनिषद्
निशम्यासी चिन्तयति- अहो ! संविग्ना मे गुरवः, निरहङ्काराः, संयमैकप्रतिबद्धहृदयाश्च कथमन्यथा पुष्टालम्बन-प्रतिसेवितेऽप्यस्मत्समक्षमेवमात्मनिन्दां कुर्युः इति ।
यद्यनुशासको ब्रूयादहोऽहमधन्योऽद्य चतुर्दश्यामप्युपवासासमर्थ इत्यादि, तदा शैक्षः प्रतिवक्ति कोऽयं भवतां वार्द्धक्याद्यपहृतबलानामुपवासावसरः ? ममैवोपवासानुज्ञा दीयतामिति । अविमृष्टस्मारणे त्वभावितत्वेन - भवन्त एव किं न कुर्वन्ति ? इत्यादि ब्रूयाच्चिन्तयेद्वेति ।
तथा विपरीतम् उक्तोऽप्यनुशासनप्रतिकूलं कुर्वाणः शैक्ष उपेक्षितः જવાબ આપે કે તમે તો આવું કરતાં હતાં, વગેરે..
તેના બદલે જો અનુશાસક પોતે જ આત્મનિંદા કરે તો તે સાંભળીને શિષ્ય વિચારે અહો ! આ મારા ગુરુદેવ સંવિજ્ઞ છે. એમનું હૃદય એક માત્ર સંયમમાં જ પ્રતિબદ્ધ છે. અન્યથા આટલા ગાઢ કારણે પણ જે દોષ સેવ્યો છે, એના માટે અમારી સામે આ રીતે આત્મનિંદા કેમ કરે ?
જો અનુશાસક કહે કે- અરે... હું કેટલો કમભાગી ! આજે ચૌદશે પણ ઉપવાસ કરવા સમર્થ નથી, વગેરે. તો શિષ્ય પ્રત્યુત્તર આપતા કહે - ગુરુદેવ ! આપ તો વૃદ્ધ છો, ગ્લાન છો, આપનામાં શક્તિ પણ નથી. આપને તો ઉપવાસ કરવાની પરિસ્થિતિ જ ક્યાં છે ? એમ કરો, મને જ ઉપવાસ કરવાની અનુજ્ઞા આપી દો.
પણ આવો કોઈ વિચાર કર્યા વિના સીધે સીધું- કેમ આજે ચૌદશનો ઉપવાસ નથી કરવો ? ઈત્યાદિ કહે, તો શિષ્ય સીધો પ્રતિપ્રશ્ન કરે કે - તમે જ કેમ નથી કરતા ? વગેરે. કદાચ બોલે નહીં, તો ય તેવો વિચાર તો આવી જાય.
ત્રીજું કાર્ય છે - જેને પ્રેરણા કરવા છતાં પણ અનુશાસનથી વિપરીત - પ્રતિકૂલ વર્તન કરે તેની ઉપેક્ષા કરવી. ઉચિત અવસર ન
ys
६०
- शिक्षोपनिषद् -
- अनवसरे स्मारणाद्यविषयीकृतः । तदास्योपेक्षा कर्तव्येति भावः । गुरुबहुमानहान्यादिहेतुको वैपरीत्यसम्भवः स्यात्, तद्भावोल्लासापादनमन्तरेणैव स्मारणादि दोषायैव, अभिनवज्वरे शमनीयवदिति वक्ष्यते । उपेक्षितस्तु कदाचिद्विमृशेत अहो मदनुशासकगाम्भीर्यम्, यज्जानानोऽपि मच्चेष्टितं मयि कृपावृष्टिमेव तनोतीत्यादि । ततश्च स्वयमेवानुशयपरः प्रमादमालोच्याप्रमादं प्रतिपद्येत ।
तथोत्कर्षः - यथावसरं तद्वचनादरादिना तदनुग्रहः, तथाहुर्वृत्तिकारा:- आनमन्तीत्यादेः पुनरुच्चारणं शिष्यवचन आदरोपदर्शनार्थम्, गुरुभिराद्रियमाणवचना हि शिष्याः सन्तोषवन्तो भवन्ति, तथा च सति આવે ત્યાં સુધી તેને સારણાદિ ન કરતાં માત્ર ઉપેક્ષા કરવી. વિપરીતતાનું કારણ ગુરુબહુમાનમાં હાનિ વગેરે હોઈ શકે, એને એ ભાવોલ્લાસ જગાડ્યા વિના જ સારણાદિ કરવાથી તો નુકશાન જ થવાનું છે. જેમકે નવા તાવમાં શમનૌષધથી નુકશાન થાય. એ આગળ કહેવાશે.
આવા સમયે સૌ પ્રથમ જો ઉપેક્ષા જ કરી હોય- “લેટ ગો” કર્યુ હોય અને પોતાના વર્તનમાં એની કોઈ અસર લાવવા ન દીધી હોય તો કદાચ એ શિષ્ય વિચારે કે “મારા અનુશાસકની કેવી ગંભીરતા છે ! કે તે મારું કારસ્તાન જાણતા હોવા છતાં પણ મારા પર કૃપાવૃષ્ટિ જ કરે છે.” પછી કદાચ પોતે જ પશ્ચાત્તાપમાં તત્પર થઈને પ્રમાદની આલોચના કરીને અપ્રમાદનો સ્વીકાર કરે.
ચોથું કર્તવ્ય છે ઉત્કર્ષ = અવસરે તેના વચનનો આદર, અમલ વગેરે કરવા દ્વારા તેના પર અનુગ્રહ કરવો. વૃત્તિકાર શ્રીમલયગિરિ મહારાજે કહ્યું છે ને - ‘આનમન્તિ' વગેરે પદોનું ફરી ઉચ્ચારણ શિષ્યના વચનમાં આદર બતાવવા માટે છે જ. ગુરુ છુ. પ્રજ્ઞાપનવૃત્તિ||રૃ.૨૨/