________________
શિક્ષોઘનિષદ્ -
• ૭ आसेवनपरीहारंपरिसङ्ख्यानशान्तयः। परीषहा वपुर्बुद्धिनिमित्तासमकल्पकाः ।।१५।।
अन्वयो यथाश्रुतः। आसेवनम् - चारित्राचारानुष्ठानम्, परिसमन्तात् ह्रियन्ते दुष्कर्माणि येन स परीहारः - विचित्रतपोनुष्ठानम्, परिसमन्तात् सङ्ख्यायन्ते ज्ञायन्ते जगद्वर्तिपदार्थसार्था अनेनेति परिसङ्ख्यानम् - सम्यग्ज्ञानम्, तथा शान्तिः - उपशमः, समग्रलक्षणोपलक्षितसम्यग्दर्शनोपलक्षणमिदम्, सम्यक्चारित्रतपोज्ञानदर्शनानीति समासार्थः ।
तथा मार्गाच्यवननिर्जराभ्यां परिसमन्तात् सह्यन्त इति परीषहाः
આસેવન, પરીહાર, પરિસંખ્યાન, શાન્તિ અને પરીષહો શરીર અને બુદ્ધિના નિમિત્તમાં અતુલ્ય સમર્થ છે. ll૧૫ll.
આસેવન = ચારિત્રાચારનું અનુષ્ઠાન, જેનાથી દુષ્ટ કર્મોનું અત્યંત અપહરણ = નિર્જરા થાય તે પરિહાર = વિચિત્ર તપોનુષ્ઠાન.
જેનાથી જગતમાં રહેલા પદાર્થના સમૂહો અત્યંત સ્પષ્ટ અને યથાર્થપણે જણાય તે પરિસંખ્યાન = સમ્યક જ્ઞાન.
શાન્તિ એટલે ઉપશમ. જે સમ્યક્તનું પ્રથમ લક્ષણ છે. એના દ્વારા સમગ્ર લક્ષણોથી ઉપલક્ષિત એવું સમ્યગ્દર્શન સમજવાનું છે.
આમ આખા સમાસનો અર્થ છે સમ્યફ ચારિત્ર, તપ, જ્ઞાન અને દર્શન.
મોક્ષમાર્ગથી ભ્રષ્ટ ન થવાય એટલા માટે અને નિર્જરા માટે સહન કરવામાં આવે તે પરીષહ કહેવાય. તે સુધા, તૃષા વગેરે ૨૨ પ્રકારના છે.
પ્ર. :- પરીષહો તો ચારિામાં જ આવી ગયાં છે, પછી ફરીથી કહ્યાં, માટે પુનરુક્તિ દોષ નથી ?
ઉ. :- ના, કારણ કે એના ઉપન્યાસમાં વિશિષ્ટ પ્રયોજન છે. . ૫ - રિદાર: પરિ
शिक्षोपनिषद् - क्षुधातृषादयः, न च चारित्रान्तर्भूतत्वेन पुनरुक्तिरिति वाच्यम्, विशेषप्रयोजनवत्त्वादुपन्यासस्य, अन्यथा तपसोऽपि तत्प्रसङ्ग: । प्रयोजन तु निरुक्तिसिद्धम् । अभिदधन्ति चात्र - अदुःखभावितं ज्ञानं, क्षीयते दुःखसन्निधौ । तस्माद्यथाबलं दुखैरात्मानं भावयेन्मुनिः - इति ।
सर्वेऽप्येते वपुः - शरीरम्, बुद्धिर्मनः, तयोर्निमित्तम् - दोषनिवृत्तिलक्षणं प्रयोजनम्, तस्मिन् असमाः - अतुल्या, कल्पकाः - समर्थाः । अनन्तरनिर्दिष्टा आसेवनादयो वपुर्मनउभयहितोपायज्ञगीतार्थनिर्दिष्टत्वेन એ પ્રયોજન તો પરીષહની વ્યાખ્યામાં જ જણાવી દીધું છે. આ વિષયમાં કહ્યું પણ છે –
જે જ્ઞાન મેળવવા સાથે દુઃખોને સહન કરવાનો અભ્યાસ નથી કર્યો, એવું જ્ઞાન દુ:ખ આવતાં ક્ષીણ થઈ જાય છે. માટે મુનિએ બળને અનુસારે પોતાની જાતને દુ:ખો વડે ભાવિત કરવી જોઈએ = યથાશક્તિ સહનશીલતા કેળવીને દુઃખોને જીરવવાનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
પરીષહોને સહન કરવામાં આવું પ્રયોજન છે, માટે એનું વિશેષ મહત્ત્વ હોવાથી, પ્રાધાન્ય આપીને ચાત્રિમાં અંતર્ભત હોવા છતાં અલગ નિર્દેશ કર્યો છે. આમ છતાં જો અલગ નિર્દેશનો વિરોધ કરો તો તપનો નિર્દેશ પણ નહીં થઈ શકે, કારણ કે એ પણ ચારિત્રમાં અંતર્ભત જ છે.
આ બધા શરીર અને મનના દોષોની નિવૃત્તિનું જે પ્રયોજન છે તેને સિદ્ધ કરવામાં અતુલ્યરૂપે સમર્થ છે. કારણ કે આ આસેવન વગેરે શરીર-મન બંનેને હિતકારક એવા ઉપાયને જાણનારા ગીતાર્થોએ નિર્દિષ્ટ કરેલ હોવાથી તે બંનેના દોષોનું નિવારણ કરવા માટે અત્યંત સમર્થ છે.
પ્ર. :- મનની વાત તો ગળે ઉતરે છે. પણ, શરીર માટે પરીષહ ૨. સમાધિતત્રમ્ |ી? ૦૨TI,
