Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 32

શિક્ષોનિષव्यपदेश इत्यदोषः।
गीतार्था हि शैक्षानुरूपेण स्वाध्याय - वैयावृत्यादिनियोगेन तन्मात्रावैषम्यमपाकुर्वन्ति, वैषम्ये तस्यैव प्रतिबन्धकत्वापत्तेः, परापवादमूलकत्वेनाऽऽपातसमीचीनत्वेऽप्यसमीचीनत्वात्, तथाह मूलकारः - परवियालणे મોદા - ત્તિ ચિતમાત્રાધમેવાણમિતિ દ્વત || અને આ ક્રિયા- આમ વિવેક કરીને અલગ-અલગ વ્યપદેશ કર્યો છે માટે દોષ નથી.
આશય એ છે કે ગીતાર્થ ગુરુઓ શિષ્યને અનુરૂપ સ્વાધ્યાય, વૈયાવચ્ચ વગેરેનો નિયોગ કરીને એ માત્રાની વિષમતા દૂર કરે છે. કોઈને સ્વાધ્યાયનો-જ્ઞાન-ધ્યાનનો બહુ રસ હોય અને ગ્લાનસેવા વગેરેની ઉપેક્ષા કરતા હોય તો ગુરુ એને ઉચિત પ્રમાણમાં લેવામાં જોડે જેથી તેના ઔષધની માત્રા વિષમ ન થઈ જાય. મૂઠી ગોળ ને ચપટી સૂંઠ ભેળવીએ તો શું દશા થાય ? જે ગોળ રોગ દૂર કરવા માટે હતો - આરોગ્ય માટે હતો, એ જ આરોગ્યનો પ્રતિબંધક બની જાય. એ જ રીતે સ્વાધ્યાયદિ પણ સંસારરોગનું ઔષધ હોવા છતાં તેની વિષમમાત્રાને કારણે ભાવ-આરોગ્યનું પ્રતિબંધક બની જાય. કારણ કે તેમાં વૈયાવચ્ચનો અપવાદ છે - ઉપેક્ષા-તિરસ્કાર છે. માટે પહેલી નજરે સમ્યક લાગતા હોવા છતાં વાસ્તવમાં સમ્યક નથી. માટે જ દિવાકરજીએ સન્મતિતર્કમાં કહ્યું છે કે – ‘સર્વ નયો પોતપોતાના અભિપ્રાયથી સત્ય હોવા છતાં જ્યારે તેઓ અન્ય નયનો અપલાપ કરે છે ત્યારે અસત્ય બની જાય છે.” આ જ રીતે જ્ઞાનક્રિયા નયમાં પણ સમજવું જોઈએ. અહીં સાર એ છે કે ઉચિતમાત્રાનું ઔષધ જ વાસ્તવિક ઔષધ બની શકે. ll૧oll.
૪૬
शिक्षोपनिषद् एवं सामान्यं निर्दिश्योपायविशेषान्नाहयात्रामात्राशनोऽभीक्ष्णं परिशुद्धनिभाशयः। विविक्तनियताचार स्मृतिदोषैर्न बाध्यते ।।११।।
अन्वयो यथाश्रुतः। यात्रा - संयमचर्या, या त्रायते भीमभवाटवीभयादिति तन्निरुक्तियोगात्, तदबाधाकारिणी मात्रा - प्रमाणं यत्र तद्यात्रामात्रम्, तदशनम् - भोजनम् यस्य स यात्रामात्राशनः । इदमुक्तं भवति, नातिमात्रं भोक्तव्यम्, जाड्यादिदोषापत्तेः, ब्रह्मगुप्तिविराधनाच्च । नाप्यतीवोनमात्रम्, योगहान्यादिदोषानुषङ्गात् । किन्तु संयमयात्रोचितमात्रमित्याशयः।
આમ નિશ્ચય-વ્યવહારના સંતુલનના નિર્દેશ દ્વારા ઉપાય સામાન્ય બતાવ્યો. હવે તેમાં જ કેટલાક વિશેષ બતાવતા કહે છે –
જે યાત્રામાત્ર ભોજન કરે છે, વારંવાર પરિશુદ્ધ જેવો આશય ધરાવે છે, વિવિક્ત અને નિયત આચારવાન છે એ સ્મૃતિદોષોથી બાધા પામતો નથી. ||૧૧|
જે ભયંકર ભવાટવીના ભયથી બચાવે તેને યાત્રા કહેવાય. આ વ્યાખ્યાના યોગથી અહીં યાત્રા = સંયમચર્યા સમજવી. તેને બાધા ન કરે તેવી માત્રા જે ભોજનમાં હોય તે યાત્રામાત્ર ભોજન છે. આવું ભોજન જે કરે છે તે છે “યાત્રામાત્રાશન.” આશય એ છે કે વધારે પડતું ભોજન ન કરવું જોઈએ. કારણ કે તેનાથી જડતા, આળસ વગેરે દોષો થાય તથા બ્રહ્મચર્યની વાડની વિરાધના પણ થાય. બહુ ઓછી માત્રામાં પણ ભોજન ન કરવું જોઈએ. કારણ કે . -1 - સનો ૨. * - નત્તા / રૂ. 1 - ચાર મૃ ૪. * - Tગ્રસ્તા ५. आह च- अच्चाहारो न सहे अतिनिदेण विसया उइज्जति। जायामायाहारो तंपि पकामं ण इच्छामि - इति (आवश्यकनियुक्ती-१२८०) ततः स्निग्धत्वादिमात्राऽपि यात्रानुगुणाऽनुसन्धेया इति।।
१. पुच्छिज्जा पंजलिउडो किं कायव्वं मए इह। इच्छं निओइउं भंते वेयावच्चे व સન્ના || ૩રાધ્યયનમ્ |ીર ૬-૬ // ૨. સતત: II -૨૮