________________
૪૪
શિક્ષોના
यथा वाताधारोगभक्तिषु निर्दिश्य संयोगात्, तथा जन्मसु रागाद्या भावनादरमात्रयोः - इत्यन्वयः ।
यथा - यद्वत्, मनोदोषनिवृत्त्युपायप्रतिपादनाय वपुर्दोषनिवृत्त्युपायलक्षणोदाहरणोपन्यासोऽयमित्यर्थः । वातः - शरीरान्तर्गतप्राणादिवायुप्रकोपः, स आदिर्येषां ते वातादयः, आदिना पित्तकफग्रहः, तैः, आसमन्तात् रोगाः - रुग्णभावाः - आरोगास्तेषां भक्तयो विभागविशेषाः प्रकारा इति यावत्, तासु कुशलवैद्येन निर्दिश्य पुरुषाद्यनुरूपं निर्देश कृत्वा, संयोगः - औषधेषु रोगापहारक्षमतया सम्यक् योगः, तस्मात् ' હવે મનના દોષોની નિવૃત્તિનો ઉપાય બતાવવા માટે ઉદાહરણ તરીકે શરીરના દોષની નિવૃત્તિનો ઉપાય બતાવે છે. કે જેમ શરીરમાં રહેલા પ્રાણ" વગેરે વાયુઓના પ્રકોપ, પિત્ત-કફ-પ્રકોપથી ઉગ્ર રોગોના વિભાગવિશેષો = પ્રકારો થાય છે.
તેવા રોગોમાં કુશળ વૈદ રોગ, રોગનું નિમિત્ત, હવામાન, રોગીની પ્રકૃતિ વગેરેને અનુરૂપ નિર્દેશ કરીને ઔષધિઓનું એવું મિશ્રણ કરે છે જેનાથી રોગો દૂર થઈ શકે અને તેના દ્વારા શરીરના દોષોનું નિરાકરણ કરે છે..
તેવી રીતે સંસારરૂપી રોગમાં રાગ, દ્વેષ વગેરે દોષો છે. એ દોષોને ભાવના અને આદરની યોગ્ય માત્રાને જોડીને સેવન કરવાથી દૂર કરી શકાય છે.
- શિક્ષોના वपुर्दोषा निराक्रियन्ते।
तथा जन्मसु भवाभिधानव्याधिषु रागाद्या अभिष्वङ्गाप्रीत्यादिदोषा भावना - सज्ज्ञानभावितता, चन्दनगन्धवत्, आदरः - सत्क्रियाऽऽदृतिः तदासेवनमिति यावत्, तयोनिश्चयव्यवहाररूपयोर्मात्रा - भवौषधतया ग्रहणायोचितप्रमाणम्, तयोः द्वितयमात्रयोः सम्यक् योजितयोः सत्योर्निवर्तन्त इति गम्यम्।
ननु निश्चयव्यवहारयोः स्वतोऽन्योऽन्यसमनुविद्धत्वेन गुडशुण्ठीवत्तयोर्मात्रासंयोगासम्भवाद् विषमोऽयं दृष्टान्तोपन्यास इति चेत् ? सत्यम्, किन्तु स्थूलाभिप्रायेण तत्तत्प्राधान्यविवक्षया वा ज्ञानक्रियाविवेकेन
અહીં ભાવના = સજ્ઞાનથી ભાવિતપણું અને આદર = સમ્યક ક્રિયાનું સેવન. જ્ઞાન એ નિશ્ચય રૂ૫ છે. અને ક્રિયા એ વ્યવહારરૂપ છે. એ બંને એવી સમ્યક્ માત્રામાં જોડાય કે સંસારરોગનું ઔષઘ બની શકે, અને તેનાથી સંસારરોગ દૂર થઈ જાય.
પ્ર. :- તમારી ગાડી વહેલા-મોડા પણ પાટા પરથી ઉતરી જરૂર જાય છે. ગોળ અને સૂંઠમાં ઉચિત માત્રાનો સંયોગ કરી દવા બનાવી શકાય છે. પણ નિશ્ચય-વ્યવહારમાં એવો સંયોગ શક્ય જ નથી. કારણ કે તે બંને જુદા જુદ હોતા જ નથી. એ બંનેનું સ્વરૂપ તો અન્યોન્ય સમનુવિદ્ધ હોય છે. માટે કોઈ પણ વસ્તુ નિશ્ચય-વ્યવહાર ઉભયરૂપ જ હોઈ શકે. તો પછી એક-એક છુટ્ટા લઈને સંયોગ કેવી રીતે કરશો ?
આમ તમે દ્રવ્યરોગમાં ઔષધસંયોગ બતાવી ભાવરોગમાં ય સંયોગ ઠોકી દીધો. પણ અહીં તો એ દૃષ્ટાંતનું સામ્ય જ નથી.
ઉ. :- તમારી વાત સાચી છે, પણ સ્થૂલ અભિપ્રાયથી અથવા નિશ્ચય કે વ્યવહારમાંથી એકની પ્રાધાન્યની વિવક્ષાથી- આ જ્ઞાન છે. સુરતનવિનિશ્ચય:Tl૨-૪/
૧. શાંડિલ્ય ઉપનિષદ્ધાં દશ પ્રકારના શરીરવંતર્ગત વાયુ બતાવ્યા છે. વાયુ | કાર્ય
વાયું
કાર્ય પ્રાણ શ્વાસોચ્છવાસ, ઉધરસ નાગ ઓડકારાદિ જાપાન મલમૂત્રવિસર્જન
નિમીલન- પલકારાદિ વ્યાન હાનોપાદાનચેષ્ટાદિ કૂકર ભૂખ લાગવી ઉદાન ઉન્નયનાદિ
દેવદત્તા તંદ્રા શરીર-પોષણાદિ ધનંજય ગ્લૅમાદિ
