________________
શિક્ષોપનિષદ્ -
तदेतद्वपुर्दोषनिवृत्तिफलम्, अधुना मनोदोषनिवृत्तिफलमाह - प्रसङ्ख्यानम् - बुद्धिः, तस्मान्निवृत्ताः - विकारजननाक्षमतयाऽसत्प्राया दोषा अज्ञानादयः, तुः - प्राक्तनफलाद्वैशिष्ट्यद्योतकः, नितरामनुयन्ति विषमावस्थमपि नैव मुञ्चन्तीति निरन्वयाः समाधयः - तत्त्वस्वरूपमात्रावभासलक्षणाः परमानन्दप्रदाश्चित्तपरिणामा भवन्तीति शेषः । उक्तं च देहाभिमाने गलिते, ज्ञानेन परमात्मनः । यत्र यत्र मनो याति, तत्र तत्र સમયઃ - તા
न च निर्गतोऽन्वयो येभ्य इति विग्रहप्रसङ्ग इति वाच्यम्, સમર્થ થઈ શકતા નથી.
આ તો શરીરના દોષોની નિવૃત્તિનું ફળ કહ્યું છે, હવે મનના દોષોની નિવૃત્તિનું ફળ કહે છે - બુદ્ધિ - મનમાંથી દોષોની નિવૃત્તિ થાય એટલે કે અજ્ઞાનાદિ દોષો એટલા મોળા પડી જાય કે પોતાના વિકારો બતાવી ન શકે માટે નહીવતું થઈ જાય. ત્યારે એ કોઈ પણ સુખ-દુઃખના નિમિતોમાં પણ વિષમાવસ્થામાં પણ ન જ જાય તેવી સમાધિઓ બની જાય છે. સમાધિનો અર્થ છે - જ્યાં માત્ર તત્વસ્વરૂપનો પ્રતિભાસ થાય છે એવો પરમ આનંદદાયક ચિત્તપરિણામ. એક વાર પરમાત્મસ્વરૂપના જ્ઞાનથી હું શરીર છું આવું અભિમાન-મિથ્યાજ્ઞાનઅજ્ઞાન જતું રહે, પછી તો મન જ્યાં જ્યાં જાય, ત્યાં ત્યાં સમાધિઓ જ હોય છે.
પ્ર. :- સમાધિની ઊંચી ઊંચી વાતો કરો છો ને સમાસમાં લોચા કરો છો. નિરન્વયનો વિગ્રહ તો એમ થવો જોઈએ કે- જેમનામાંથી અન્વય નીકળી ગયો છે તે.
ઉ. :- ના, પ્રકરણાનુસાર ઉપસર્ગોના અનેક અર્થ થતાં હોય છે. માટે અમે કરેલા અર્થમાં બાધ નહીં આવે.
પ્ર. :- ઠીક છે, પણ તમે જે વ્યાખ્યા કરી એના પર ધ્યાનથી
૪૨
- शिक्षोपनिषद् उपसर्गाणामनेकार्थत्वात् । न च दोषाणामेव समाधिताप्रतीतिप्रसङ्ग इति वाच्यम्, सविशेषणे हीत्यादिन्यायाद् दोषनिवृत्तेरेव समाधिताभिधानात् T૬ IT
दोषनिवृत्त्युपायमेव प्रकटयन्नाहयथा निर्दिश्य संयोगाद्वाताधारोगभक्तिषु।
तथा जन्मसु रागाद्या भावनादरमात्रयोः ।।१०।। વિચાર કરો. મનમાંથી નિવૃત્તદોષો એ જ સમાધિઓ બની જાય છે. = દોષો સમાધિ બને છે. બોલો, તમારા ચિંતનો અલૌકિક છે કે નહીં ?
ઉ. :- ના, કારણ કે એવો વાય છે કે સવિશેષને દિ વિનિર્વધે વિશેષ મુપસંમત: - જ્યારે કોઈ પણ વિધિ - નિષેઘમાં વિશેષણ લાગે ત્યારે એ વિધિનિષેધ વિશેષ્ય અંશને છોડીને વિશેષણ અંશમાં સમજવા જોઈએ. જેમ કે કોઈ કહે કે કાયો પાપડ નહીં ચાલે, એનો અર્થ એ નથી કે પાપડ જ નહીં ચાલે, પણ એ અર્થ છે કે કાચો નહીં ચાલે. આમ વિશેષ્યને છોડીને વિશેષણમાં એ નિષેધ સમજવાનો છે.
તેમ અહીં પણ નિવૃત્ત થયેલા દોષો સમાધિઓ બને છે. એમ કહેવાનો ભાવાર્થ એ જ છે કે નિવૃત્તિત્વથી વિશિષ્ટ દોષ સમાધિઓ બને છે. એટલે કે નિવૃત્તિ સમાધિઓ બને છે. માટે તમે આપેલ દૂષણ રહેતું નથી. હવે તમે ફરીથી મૂળશ્લોક જોઈ લો એટલે સ્પષ્ટતા થઈ જશે. ICTI
દોષનિવૃત્તિના ઉપાયને જ પ્રગટ કરતા કહે છે -
જેમ વાત વગેરેના ઉગ્ર રોગોના પ્રકારોમાં નિર્દેશ કરીને સંયોગથી, તેમ જન્મોમાં રાગ વગેરે ભાવના અને આદરની માત્રા હોતે છતે દૂર થાય છે. ll૧oll
૨. F - Rાતા ૩ - દ્વીતા |
