Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 29

શિક્ષોપનિષદ્ -
- રૂe तद्वदेव शैक्षविशेषाद्विधिनिषेधाश्चित्रता प्रतिपद्यन्त इत्याधुपनयः सुगमः, अत एव मूलकारेणोपेक्षितः ।।८।।
ननु यथा शरीरमनश्चिकित्सयोर्विध्यादिचित्रतासादृश्यम्, तथा किं फलेऽपि सादृश्यमाहोस्वित्कश्चिद्विशेष इत्यत्राह -
वपुर्यन्त्रजिता दोषाः पुनरभ्यासहेतवः। प्रसङ्ख्याननिवृत्तास्तु निरन्वयसमाधयः।।९।।
अन्वयो यथाश्रुतः । वपुः - शरीरम्, तदेवानेकशिरास्थिजालादिकलितत्वाद्यन्त्रमिव यन्त्रम्, तेन तस्मिन् वा जिता वातादिसाम्यापादनेन કરતા હોય છે.
તે જ રીતે શિષ્યવિશેષને કારણે વિધિ-નિષેધો પણ અનેક પ્રકારના હોય છે... વગેરે ઉપનય સુગમ છે. માટે મૂળકારે એ ઉપનય દર્શાવ્યો નથી. દા.
પ્ર. :- શરીર અને મન બંનેની ચિકિત્સામાં એક સમાનતા તો જોઈ કે બંનેમાં અનેક પ્રકારના વિધિ-નિષેધ હોય છે. પણ શું એ બંનેની ચિકિત્સાના ફળમાં પણ સમાનતા છે ? કે પછી કોઈ વિશેષતા-તફાવત છે ?
ઉ. :- હા, બંનેના ફળમાં તફાવત છે. જેને સ્વયં દિવાકરજી જ બતાવી રહ્યા છે –
શરીરયંત્રના જીતેલા દોષો ફરીથી અભ્યાસના હેતુ બને છે, જ્યારે મનના દોષોની નિવૃત્તિ નિરન્વય સમાધિ બને છે.IIII.
શરીર જ અનેક નસો, હાડકા વગેરેના માળખાથી બનેલું હોવાથી યંત્ર જેવું છે, માટે એને યંત્ર કહ્યું છે. તેમાં વાત-પિત્ત-કફની વિષમતાથી અનેક વિકારો થાય છે. વાતાદિના સામ્યના ઉપાયો કરવા દ્વારા એ દોષોને દૂર કરવામાં આવે ત્યારે યોગાસનો અને ૬. ૨૩ - ચૈત્રી ૨. T – નિરન્ન |
૪૦
- શિક્ષોના निराकृता दोषा वातादिविकाराः, पुनः - अनन्तरापेक्षया भिन्नफलद्योतकः, अभ्यासः - तत्तदासनप्राणायामाद्यासेवनम्, तस्य हेतवः - निमित्तकारणानि भवन्तीति शेषः । प्रतिबन्धकाभावस्यापि कथञ्चिद्धेतुरूपत्वात्। न हि वातादिविकृतशरीरस्तत्तदासनादिप्रत्यल इति प्रतीतम् । ___ यद्वा शैक्षस्यवोभयोपायज्ञनिर्दिष्टविधिना निराकृताः शरीरदोषा तपोवैयावृत्त्यप्रभृतियोगाभ्यासस्य हेतवो भवन्तीत्यर्थः, न हि ग्लानताबाधितस्तदभ्यासक्षम इति। પ્રાણાયામ વગેરેનું આસેવન સુખેથી થઈ શકે છે. માટે યોગાસનો વગેરેના અભ્યાસ માટે તે ઉપયોગી કારણ છે.
પ્ર. :- તમે અહીં દોષોના અભાવને અભ્યાસના કારણ તરીકે રજુ કર્યો છે. પણ એ તો શક્ય જ નથી. કારણ કે અભાવ તો શૂન્યરૂપ છે. અને શૂન્યમાંથી કોઈનું સર્જન ન થઈ શકે, નહીં તો માટી વિના પણ ઘડો બની જવાની આપત્તિ આવે.
- ઉ. :- તમારી વાત સાચી છે, માટી વિના ઘડો બની જ ન શકે. પણ સમજો કે માટી વગેરે બધી સામગ્રી હાજર હોવા છતાં કુંભારનો તોફાની દીકરો ઘડો બનાવવા દેતો ન હોય, તો એ દીકરાની ગેરહાજરી પણ એક અપેક્ષાએ ઘડાનું કારણ બની શકે ને ? એ જ રીતે અહીં પણ દોષોરૂપી પ્રતિબંધકનો અભાવ અભ્યાસનું કારણ બને છે. અને એ વાત તો અનુભવસિદ્ધ છે કે વાતાદિના પ્રકોપથી જેની તબિયત બગડી ગઈ છે, એ તે તે આસન વગેરે કરવા માટે સમર્થ થતો નથી.
અથવા તો શિષ્યના શરીરના દોષો પૂર્વોક્ત ઉભય (શરીર-મન) ઉપાયજ્ઞાતા ગીતાર્થે નિર્દિષ્ટ કરેલી વિધિ મુજબ દૂર કરવામાં આવે તેનાથી તદ્દન નીરોગી બનેલ શિષ્ય તપ-વૈયાવચ્ચ વગેરે કરવા માટે સમર્થ બની જાય. ગ્લાન મહાત્મા તપ વગેરેનો અભ્યાસ કરવા પ્રાયઃ