Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 27

शिक्षोपनिषद्
हिताचरणम्, तथा दोषः - निषिद्धाचरणम्, तयोस्तुल्या समाना प्रवृत्तिः - प्रकर्षेण वृत्तिः - व्यवस्थितिर्भवतीति शेषः । यथा वपुषि हिंसाप्रवृत्ते मनसि प्रायो निर्घृणता स्यादिति । तस्मात् अनन्तरनिर्दिष्टहेतोः, तदुभयम् - शरीरमनोयुग्मम्, तस्मै उपायः हितानुबन्ध्युपेयसाधकः, तस्मात् - तदनुशासनात्, निमित्तज्ञः तत्सिद्धिनिबन्धनवेत्ता निपुणोनुशासको विशिष्यते वैशिष्ट्यं प्रपद्यते, भावार्थस्तु भावित एव ।
न चैकान्तविधिनिषेधविरहादसारमिदमिति वाच्यम्, उत्सर्गापेक्षत्वात् । न चोभयोपायविरह एव यज्जीवस्योपकाराय तद्देहस्यापकारकम् । રહેવાપણું થતું હોય છે. શરીર જેમાં પ્રવૃત્ત થાય તેમાં મન પણ પ્રવૃત્ત થાય છે. જેમ કે શરીરથી હિંસાની પ્રવૃત્તિ થતાં, મનમાં પ્રાયઃ નિર્દયતા આવે છે. આ કારણથી શરીર અને મન બંનેનું હિત કરનાર એવા ઉપાયનું અનુશાસન કરવા દ્વારા જે બંનેના સાધ્યની સિદ્ધિના કારણને જાણે છે એવો નિપુણ અનુશાસક બીજા ગુરુઓથી વિશિષ્ટ = ચઢિયાતો છે. આનું તાત્પર્ય તો પહેલા જ સમજાવ્યું છે.
પ્ર. :- અદ્ભુત... અદ્ભુત... તમે તો સસલાને શિંગડા ઉગાડો છો. ભલા માણસ ! જિનશાસનમાં એકાંતવિધિ-નિષેધ છે જ નહીં તો પછી આ વિહિતાચરણ (ગુણ) ને આ નિષિદ્ધાચરણ (દોષ) આવો ભેદ જ ક્યાંથી થઈ શકે ? તમારી આ બધી વાતો પાયા વિનાની ઈમારત જેવી છે.
ઉ. :- એકાંત વિધિ-નિષેધ નથી એ વાત સાચી, પણ અહીં જે વિહિત અને નિષિદ્ધની વાત છે એ ઉત્સર્ગની અપેક્ષાએ સમજવાનું છે. પ્ર. :- ઠીક છે, પણ ઉભય ઉપાયની તમે જે વાત કરો છો એ તો છે જ નહીં. જે જીવને ઉપકારક હોય છે તેવું આતાપના વગેરે, તે શરીરને ક્લેશ આપવા દ્વારા અપકારક હોય છે અને જે શરીરને ઉપકારક હોય છે તેવું મેવા-મિષ્ટાન્ન વગેરે, તે જીવને રાગ કરાવવા
३७
- शिक्षोपनिषद् - यद्देहस्योपकाराय तज्जीवस्योपकारक - मित्युक्तेः, ततश्च तज्ज्ञाभिधानं खपुष्पपरागग्रहणोक्तिं स्पर्द्धत इति वाच्यम्, अनेकान्तात् । अभिदधन्ति चात्र कायो न केवलमयं परितापनीयो, मृष्टै रसैर्बहुविधैर्न च लालनीयः । चित्तेन्द्रियाणि न चरन्ति यथोत्पथेषु वश्यानि येन च તથાડડરિત નિનાના - મિતિ ||૭||
नन्वेवं देहदुक्खं महाफलं - इमेण चेव जुज्ज्ञाहि इत्याद्यागमविरोध इति चेत् ? न केवलमित्यनेन तत्राप्यनेकान्तस्यैव दर्शितत्वात्, દ્વારા અપકારક હોય છે. ભાવમન તો આત્મપરિણામ રૂપ હોવાથી જીવ પોતે જ છે. માટે શરીર અને મન બંનેને ઉપકારક એવો તો કોઈ ઉપાય જ નથી. માટે એવા ઉપાયનો જાણકાર આવી તમારી જે
વાત છે એ તો આકાશકુસુમની પરાગ લેવાની વાતને ય ટપી જાય છે.
३६
ઉ. :- ના, કારણ કે જે શરીરને ઉપકારક હોય એ મનને અપકારક જ હોય એવો કોઈ નિયમ નથી. આ વિષયમાં શાસ્ત્રકારોએ સચોટ સૂચન કર્યું છે - આ શરીરને માત્ર પરિતાપના જ આપવાની છે એવું નથી અને માલમલીદાથી પંપાળવાનું જ છે, એવું પણ નથી, જે રીતે ચિત્ત અને ઈન્દ્રિયો ઉન્માર્ગે ન ભટકે અને અંકુશમાં રહે તે રીતે જિનેશ્વરોએ આચરણ (વિહિત) કર્યું હતું.||૭||
પ્ર. :- અરે, પણ આ રીતે તો - શરીરને દુઃખ આપવું મહાફળદાયક છે, આ તારા શરીર સાથે જ યુદ્ધ કર - વગેરે આગમવચનોનો વિરોધ નહીં આવે ?
ઉ. :- ના, કારણ કે “માત્ર” પરિતાપના નથી આપવાની આવું કહેવા દ્વારા એમાં પણ અનેકાંત જ બતાવ્યો છે એટલે કે શરીરને કષ્ટ આપવાનો નિષેધ નથી કરી દીધો. હકીકતમાં તો કોઈ પણ
૬. ટોપવેશ ।।।।૨. ધૃતમિમાં વ્યવસ્તુવૃત્તો