________________
શિક્ષોનિષइयं प्रतिलोमक्रिया । वस्तुतस्तु क्रियाद्वयमपीदं चिकित्साप्रयोजनानुकूलमेव ।
एवं ग्रहणासेवनशिक्षादायकगीतार्थनिर्देशेन शैक्षस्यापि भवव्याधिचिकित्साविधिः प्रवर्तते। अपवादाचरणमापाततस्तत्प्रतिलोमं प्रतिभासते, उत्सर्गाचरणं त्वनुलोमम्, वस्तुतस्तु द्वयमपि द्रव्याद्यपेक्षया गीतार्थनिर्देशन क्रियमाणत्वेन भवव्याध्युपशमकृत्त्वादनुलोममेवेति ।।६।।।
स्यादेतत्, यत्रेन्द्रियायतनलक्षणशरीरप्रवृत्तिस्तत्र मनोऽपि युनक्ति, मन इन्द्रियेणेति वचनात्, ततश्च मनसः शरीरानुचरत्वेन प्रतिलोमप्रवृत्ती भवव्याध्युपशमो दुर्घट इति चेत् ? सत्यम्, स्फटिकस्योपाधिसादृश्यमिव માટે સ્થૂલદષ્ટિએ એ ચિકિત્સાને પ્રતિકૂળ ક્રિયા છે. હકીકતમાં તો એ બંને ક્રિયા ચિકિત્સાના પ્રયોજન (ગુમડું મટાડવું) ને અનુકૂળ
આ રીતે ગ્રહણશિક્ષા - આસેવનશિક્ષાદાયક ગીતાર્થગુરુના નિર્દેશથી શિષ્યની પણ ભવરોગની ચિકિત્સાવિધિ પ્રવર્તે છે. જેમાં અપવાદાચરણ (ઉપલી દષ્ટિએ) ચિકિત્સાને પ્રતિકૂળ ભાસે છે. ઉત્સર્ગીચરણ અનુકૂળ ભાસે છે. હકીકતમાં તો તે બંને ય દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ ની અપેક્ષાએ કરાતા હોવાથી સંસારવ્યાધિને મટાડનારા હોવાથી ચિકિત્સાને અનુકૂળ જ છે. IIકા
પ્ર. :- શરીરને ઈન્દ્રિયાયતન કહેવાય છે. જ્યાં તેની પ્રવૃત્તિ થાય છે ત્યાં મન પણ જોડાય છે. કારણ કે કહ્યું છે કે આત્મા મન સાથે અને મન ઈન્દ્રિય સાથે જોડાય છે. માટે મન શરીરને અનુસરતું હોવાથી જ્યારે ભવવ્યાધિની ચિકિત્સાને પ્રતિકૂળ પ્રવૃત્તિ = અપવાદાયરણ થશે ત્યારે શરીર હિંસાદિ પ્રવૃત્તિ કરશે | કરાવશે તો મન પણ એમાં જવાનું છે. માટે એ રીતે તો ભવરોગ મટશે જ નહીં.
ઉ. :- અમુક અપેક્ષાએ તમારી વાત સાચી છે. જેમ સ્ફટિક ઉપાધિને કારણે = પાસે રાખેલ જાસુદના ફૂલ વગેરેના કારણે તેના
- શિક્ષોપનિષદ્ विचारोऽपि प्राय आचारसादृश्यं भजते विशेषेणाभावितशैक्षाणाम् । अत एव शरीरमनउभयहितनिमित्तवेत्ताऽनुशासकः श्रेष्ठः, यथासम्भवं पीडापरिहारेण व्याध्युपशामककुशलवैद्यवदित्याशयेनाह
शरीरमनसोस्तुल्या प्रवृत्तिर्गुणदोषयोः। तस्मात्तदुभयोपायानिमित्तज्ञो विशिष्यते।।७।।
शरीरमनसोर्गुणदोषयोस्तुल्या प्रवृत्तिः, तस्मात्तदुभयोपायानिमित्तज्ञो विशिष्यते - इत्यन्वयः।
શરીર - વધુ, મન - વિત્ત, તયો:, TE - રેતી છત્નોપથારદ્વિજેવો લાલ વગેરે વર્ણનો થઈ જાય છે તેમ વિચાર પણ પ્રાયઃ આચાર જેવો થઈ જતો હોય છે. તેમાં પણ અભાવિત શૈક્ષના વિચાર પર તો આચારની વિશેષ અસર થતી હોય છે. માટે જ જે અનુશાસક શરીર અને મન, એ બંનેના હિતકારક નિમિતને જાણે છે એ શ્રેષ્ઠ ગુરુ છે. જેમ કે જે વૈદ આડઅસર વગેરેથી થતી પીડાનો શક્ય હોય ત્યાં સુધી પરિહાર કરીને રોગ મટાડે એ કુશળ કહેવાય છે. આ આશયથી દિવાકરજી કહે છે -
શરીર અને મનની ગુણ અને દોષમાં સમાન પ્રવૃત્તિ થાય છે. માટે તે બંનેના ઉપાયથી નિમિત્તજ્ઞ વિશિષ્ટ બને છે.ll૭ll
અહીં ગુણ = વિહિતાવરણ અને દોષ = નિષિદ્ધાચરણ એમ અર્થ લેવો. એવો ન્યાય છે કે કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર થઈ શકે, “જેમ કે જળ એ જ જીવન છે.” એમ કહેવાય છે. કારણ કે જલ એ જીવનનું કારણ છે. એમ અહીં વિહિતાવરણ માટે જ ગુણનો પ્રયોગ કરાયો છે. કારણ કે એ ગુણ = લાભ = કલ્યાણનું કારણ છે. એવી રીતે નિષિદ્ધાચરણ માટે દોષના પ્રયોગમાં પણ સમજવું. - આ બંનેમાં શરીર અને મનની સમાનપણે પ્રકર્ષથી વૃત્તિ = ૨. હું – પાયાના
