Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 24

શિક્ષોનિષ
- ૨e वाच्यम्, प्रामाणिकप्रमाणितत्वात्, तदिदमाह - अर्पितानर्पितसिद्धेरिति ।
तथा ग्रन्थे - सूत्रावधारणे, अर्थे - अर्थावधारणे, उभये - सूत्रार्थद्वये शक्तिः - क्षयोपशमविशेषजं सामर्थ्यम् येषां ते ग्रन्थार्थोभयशक्तयः। केषाञ्चित् सूत्रावधारणशक्तिरेव भवति नार्थावधारण इति भावः, एवमन्यदप्यूह्यम्।
तथाऽवधृतसूत्रार्थभावनाकुशला वाक्य-महावाक्य - ऐदम्पर्यार्थचिन्तननिपुणाः केचिद् भवन्ति। केचित् प्रतिपन्नमात्रेऽवतिष्ठन्ते तथाविधक्षयोपशमाभावान्नावधृतबोधं सूक्ष्मतां नयन्ति। यद्वा प्रतिपत्तावन्यार्थः - केचिद् यदवधृतं तत् स्वाचारविषयीकृत्य प्रतिपद्यन्ते। ननु विध्यादौ
પ્ર. :- આ તો ચોખ્ખી મનમાની છે.
ઉ. :- ના, કારણ કે શિષ્ટપુરુષોને પણ આ માન્ય છે. તત્વાર્થસૂત્રમાં કહ્યું છે - અર્પિત - અનર્પિત રૂપે સિદ્ધિ થાય છે. જેની વિરક્ષા કરીએ એ અર્પિત થયું. ન કરીએ એ અનર્પિત થયું. એક વ્યક્તિ પિતા, પુત્ર બને છે. માટે બંને પ્રકારની વિવક્ષા સાચી જ છે. એમ અહીં પણ સમજવું.
વળી કેટલાક શિષ્યની ગ્રંથ = સૂત્રના જ અવધારણમાં શક્તિ હોય છે. કેટલાકની અર્થના જ અવધારણની, તો કેટલાકની બંનેના અવધારણની શક્તિ હોય છે. અહીં શક્તિનો અર્થ છે વિચિત્ર પ્રકારના જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમવિશેષથી મળેલ સામર્થ્ય.
તથા કેટલાક શિષ્યો જે સૂત્રાર્થ ધારણ કર્યા છે તેની ભાવનામાં કુશળ હોય છે. એટલે કે વાક્યર્થ, મહાવાક્યર્થ અને ઐદંપર્યાર્થના ચિંતનમાં નિપુણ હોય છે. જ્યારે કેટલાક પ્રતિપશ્વમાત્રમાં – જેની પ્રતિપત્તિ કરી છે, જેટલું સમજ્યા છે, ત્યાં જ રહે છે. એટલે કે તથાવિઘ ક્ષયોપશમ ન હોવાથી જેટલું સમજ્યા છે એ બોધને સૂક્ષ્મ ૨. તરવાર્થસૂત્રમ્ | - II
રૂ૦
शिक्षोपनिषद् यत्नवदित्यनेनं भावनायामेव प्रतिपत्तिसमावेश इति चेत् ? सत्यम्, किन्तु क्रियानयप्राधान्यविवक्षया पृथग्निर्देश इत्यदोषः। एवं भावनाप्रतिपत्तिभ्यामनेका बहुप्रकाराः शैक्षाणां प्रतिपाद्यानां भक्तयो विभागવિરોઘા મન્નિાા T. ___ तासामेवाऽऽचारं वर्णयन्नाह - બનાવતા નથી. અથવા તો પ્રતિપત્તિનો બીજો અર્થ એ થઈ શકે કે જેટલું સમજ્યા છે તેનો આચારવિષયરૂપે સ્વીકાર કરે છે = તેનું આચરણ કરે છે.
પ્ર. :- સૂત્રાર્થચિંતન દ્વારા જેઓ ઐદંપર્યાર્થ સુધી પહોંચે છે તેઓ તો ભાવના જ્ઞાનને પામી જાય છે. અને ષોડશકપ્રકરણ, ધર્મબિંદુ પ્રકરણ વગેરેમાં કહ્યું છે કે જેને ભાવનાજ્ઞાન થયું છે તેઓ અવશ્યપણે જ્ઞાનને અનુરૂપ આચરણ કરે જ છે. માટે આચરણવાળા તો “ભાવના” માં જ આવી ગયાં છે. તો પછી પ્રતિપત્તિમાં તેમને કેમ લઈ શકાય ?
ઉ. :- સાચી વાત છે. પણ તેમની પ્રધાનતા બતાવવા અલગ નિર્દેશ કર્યો છે. આશય ક્રિયાનયનું મહત્ત્વ બતાવવાનો છે કે માત્ર જ્ઞાનથી કાંઈ ન વળે, આચરણ પણ હોવું જ જોઈએ. જે આવી ગયું છે તેની પણ પ્રધાનતા બતાવવા અલગ નિર્દેશ કરવામાં દોષ નથી એવું પૂર્વે સાબિત કર્યું જ છે.
આમ ભાવના અને પ્રતિપત્તિથી ઘણા પ્રકારના શિષ્યોના વિભાગો હોય છે. પી.
એમના આચારનું વર્ણન કરતાં કહે છે –
૨. કોઇપણ પ્રજરજમ્ન ? ?- Tી