________________
શિક્ષોપનિષદ્ - पयापानमिवानायेत्यनर्थपरिहारप्रवणतया विशिष्टा, अर्थसाधकतयाऽनुरूपा च प्रवृत्तिरुपदेशक्रिया, मनीषिणां ह्यनुशास्तृणामीदृश्येव प्रवृत्तिस्तस्मात् कल्याणाभिजनः - शुक्लपाक्षिकतादियोगान्मुक्त्यद्वेषजिज्ञासादिभावेनाऽऽगमिष्यत्कल्याणत्वेनाभिजातो भव्यजनो मतः - पात्रत्वेनाभीष्टः । उपलक्षणमेतत्, तेनान्यान्यपि पात्रप्रतिपादनपराणि वांसि बोध्यानि, यथा - मध्यस्थो बुद्धिमान् अर्थी, जात्यादिगुणसङ्गतः। श्रुतकृच्च यथाशक्ति, श्रोता पात्रमिति स्मृतः - इति।
शुश्रुषा चात्र प्रधानं लक्षणम् - यथोक्तम- शुश्रुषा चेहाद्यं लिङ्ग પીવડાવવા જેવું છે. જેનું પરિણામ અનર્થ જ છે. માટે એવી પ્રવૃત્તિ કે જે અનર્થનો પરિહાર કરવામાં કુશળ હોવાથી વિશિષ્ટ હોય તથા અર્થસાધક હોવાથી અનુરૂપ હોય -બુદ્ધિમાન અનુશાસકોની એ જ ઉપદેશાવૃત્તિ હોય છે. માટે જે જીવો શુક્લપાક્ષિક હોવાના કારણે અલાસંસારી, હળુકર્મી, અ૫સંક્લેશવાળા હોય. તેથી જ તેમને મુક્તિઅદ્વેષ વગેરે ગુણોની પ્રાપ્તિ થઈ હોય, તત્વજિજ્ઞાસા, તત્ત્વપૃચ્છાની ઈચ્છા, તત્વપજ્ઞાપક યોગની ઈચ્છા, તેની પાસે ગમન, તત્વપૃચ્છા, તત્ત્વમતિપત્તિ વગેરેને કારણે જેઓ ભવિષ્યમાં કલ્યાણને પામનારા છે. માટે જ આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ તેઓ સુંદર હોય, એવા ભવ્ય જીવો પાત્ર તરીકે સંમત છે.
આ તો ઉપલક્ષણ છે. માટે અન્ય પણ પાત્રપ્રતિપાદન કરતાં વચનો જાણી લેવા. જેમ કે - મધ્યસ્થ, બુદ્ધિમાન, અર્થી, (તત્વની ગરજ ધરાવનાર) જાતિ વગેરે ગુણથી યુક્ત અને યથાશક્તિ સાંભળેલ વચનોનો આચરણ કરનાર એવો શ્રોતા પાત્ર છે.
પાત્રનું મુખ્ય લક્ષણ છે શુશ્રુષા, જેમ કે કહ્યું છે - અહીં વિદ્વાનો શુશ્રષાને પ્રથમ લિંગ તરીકે વર્ણવે છે. તેના અભાવે પણ સંભળાવવું એ તો સિરા (ભૂગર્ભગત જલપ્રવાહ - જલભંડાર) વિનાની
- શિક્ષોપનિષદ્ « खलु वर्णयन्ति विद्वांसः । तदभावेऽपि श्रावणमसिराऽवनिकूपखननसमम् ।। રૂતિ T૪ ા
ननु पात्रत्वेनाभिमता अपि सर्वेऽप्येकरूपा मिथो विशेषभाजी વૈચત્રાદ -
उत्पन्नोत्पाद्यसन्देहा, ग्रन्थार्थोभयशक्तयः। भावनाप्रतिपत्तिभ्या-मनेकाः शैक्षभक्तयः ।।५।।
अन्वयो यथाश्रुतः । उत्पन्नाः - ज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमसामर्थ्यणाध्यापकप्रयासमन्तरेण स्वत एव प्रादुर्भूताः, उत्पाद्याः - अध्यापकोक्तयुक्तिशक्तरुत्पादयितुं शक्याः, सन्देहाः - समानविषयकविरुद्धधर्मसम्भाધરતીમાં કૂવો ખોદવા જેવી નિષ્ફળ પ્રવૃત્તિ છે. llall
પ્ર. :- સરસ, પાત્ર-અપાત્રનો વિવેક તો થઈ ગયો. પણ જે પાત્ર જીવો તરીકે સંમત છે તે બધાં પણ સરખા જ હોય છે કે તેમનામાં પણ પરસ્પર તફાવત હોય છે ?
ઉ. :- એ જ કહી રહ્યા છે –
ઉત્પન્ન તથા ઉત્પાઘ સંદેહવાળા, ગ્રંથ-અર્થ -ઉભયમાં શક્તિમાન, ભાવના અને પ્રતિપત્તિથી અનેક પ્રકારના શિષ્યો હોય છે. પI
જેમને અધ્યાપકના પ્રયત્ન વગર જ, જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમના સામર્થ્યથી પોતાની મેળે જ સંદેહ ઉત્પન્ન થયા છે તેવા શિષ્યો હોય છે.
તથા જેમને એવો ક્ષયોપશમ નથી પણ અધ્યાપક એમને અનેક યુક્તિઓથી સમજાવે, તેના પ્રભાવે સંદેહનું ઉત્પાદન કરાવાય તેવા પણ શિષ્યો હોય છે.
અહીં સંદેહ એટલે સમાનવિષયમાં વિરુદ્ધ ધર્મની સંભાવના ૬. વોશ 64 રામુ || -૬ / ૨. - કચ૦ |
