Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 21

૪
શિક્ષોનિષ
- ૨૩ अत एव देशनायाः कुधर्मादिनिमित्तताभिधानं सूरीणां सङ्गच्छते, निह्नवोत्पत्तेरपि प्रवचनमूलकत्वात् । प्रमाणं चात्र तदेव पारमर्षम् - जे परिसवा ते आसवा इति । अयमेव वस्तुमात्रस्वभावो यदुभयहेतुः, ततः पूर्वोक्तविधिनाऽधिकारिभिरनुशासने यतितव्यम्, प्रतिपत्तिव्यभिचारेऽपि फलाव्यभिचारात्, तदाहुः - अबोधेऽपि फलं प्रोक्तं श्रोतृणां मुनिसत्तमः । कथकस्य विधानेन नियमाच्छुद्धचेतसः - इति ।।३।।
ननु भवत्वबोधेऽपि कथकफलम्, तथापि कारुणिकप्रवृत्ती बोधस्यापि प्रयोजनभावात् पात्रेतरविवेक उच्यताम, येनाऽस्यानशासनयत्नो द्विधाऽपि પામે છે, ગાયના મુખમાં જાય તો દૂધ બને છે. અને સાપના મુખમાં જાય તો ઝેર બને છે. આમ પગને અનુરૂપ પરિણામ પામે છે.
તેમ અનુશાસન પણ શિષ્યને અનુસારે શુભ-અશુભ વગેરે સર્વપરિણામરૂપ કાર્યોનું કારણ બને છે. માટે જ - દેશના કુધર્મ વગેરેનું પણ નિમિત્ત છે - આવું શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીનું વચન સંગત બને છે, કારણ કે નિહ્નવોની ઉત્પત્તિ પણ પ્રવચનથી જ થઈ છે.
અહીં પણ તે જ પરમર્ષિવચન પ્રમાણ છે - “જે પરિશ્રવો છે તે જ આશ્રવો છે.” વસ્તુમાત્રનો આ જ સ્વભાવ છે કે એ બંનેનું કારણ બને છે. માટે પૂર્વોક્ત વિધિ મુજબ અધિકારીઓએ અનુશાસનમાં યત્ન કરવો જોઈએ. કારણ કે કદાચ સ્વીકાર ન થાય તો ય પોતાને તો ફળ મળવાનું જ છે. ધર્મબિંદુમાં કહ્યું છે ને - શ્રોતાઓને બોધ ન થાય તો ય વિધિસહિત શુદ્ધચિત્તથી ધર્મ કહેનારને અવશ્ય ફળ મળે છે, એમ શ્રેષ્ઠમુનિઓએ કહ્યું છે. llall
પ્ર. :- ભલે બોધ ન થવા છતાં ધર્મકથીને ફળ મળતું હોય પણ જે કરુણાથી દેશનાની પ્રવૃત્તિ કરે છે તેને તો એવી પણ ભાવના હોય ને કે શ્રોતાને બોધ થાય. તો પછી એનો અનુશાસનનો પ્રયત્ન ૧. દરિમદ્રસૂરિવૃતાર્ટઝરમ્ |ીર૮-૮|| ૨, ધર્મવિજુ:////
शिक्षोपनिषद् फलेग्रहिः स्यादिति चेत् ? अत्राह -
हीनानां मोहभूयस्त्वाद्, बाहुल्याच्च विरोधिनाम् । विशिष्टानुप्रवृत्तेश्च, कल्याणाभिजनो मतः ।।४।।
सुगमोऽन्वयः। हीनानां कृष्णपाक्षिकत्वेन प्रदीर्घभव - मालिन्यातिशयातत्त्वाभिनिवेशादिमूलकाधमताभाजां मोहः - मुक्तिद्वेषादिविकारकारणमज्ञानम्, स भूयान् येषां ते मोहभूयांसः, तद्भावो मोह - भूयस्त्वम् - तस्मात्, चः - तथा विरोधिनां कारुणिककथकेऽपि प्रतिलोमप्रकृतितया स्थाणू - कण्टक- स्थानीयानां बाहुल्यात् - प्रभूतभावात्, रत्नवणिजो हि स्तोका एव भवन्तीति । तादृशानामनुशासनं भुजङ्गानां બંને રીતે સફળ થઈ જાય એવો પાત્ર-અપગનો વિવેક કરી આપોને, જેથી એનું પરિણામ અમૃત જ આવે. ઝેર આવે જ નહીં.
ઉ. :- દિવાકરજી આ જ વિવેક દર્શાવી રહ્યા છે - હીન જીવો મોહબહલ છે, વિરોધીઓ ઘણા છે, માટે વિશિષ્ટ અનુપ્રવૃત્તિથી કલ્યાણથી સુંદર જન અભિમત છે. Imall
જે જીવો કૃષ્ણપાક્ષિક હોવાના કારણે અતિદીર્ધસંસાર, અતિશય મલિનાશયતા, અતત્ત્વાભિનિવેશ - કદાગ્રહને કારણે અધમ કક્ષાના છે = હીન છે, તેઓ મુક્તિદ્વેષાદિ વિકારના કારણભૂત અજ્ઞાન = મોહની બહુલતા ધરાવે છે.
તથા કરુણાથી હિતશિક્ષા આપે તેના પ્રત્યે પણ જેઓ પ્રતિકૂળ સ્વભાવ રાખતાં હોવાથી ઝાડના પૂંઠા-કાંટા જેવા છે - ઉર્દુ નડે એવા છે એવા વિરોધીઓ પણ ઘણા હોય છે. હીરાના વેપારીઓ તો થોડા જ હોય છે. તેમ આત્મકલ્યાણની દૃષ્ટિ, કૃતજ્ઞતા ધરાવતા શ્રોતાઓ પણ ઓછા હોય છે.
હીન અને વિરોધીઓને અનુશાસન કરવું એ તો સાપને દૂધ ૬. 5 - મૈર | ૨. * - ચાવી વિના રૂ. ૬ - મન: |