________________
- શિક્ષોપનિષદ્ चा समुच्चये, एवंविधः शासिताऽनुशासनकर्ता भवतीति वृत्तार्थः TIT
ननु यथोक्तविशेषणविशिष्टे शासके देशादिसापेक्षमप्यनुशास्तरि चेदप्रतिपत्त्यादिदोषास्तदा सर्वमपीदं तुषकण्डनायत इति चेत् ? अत्राह
तुल्यप्रकोपोपशमा रागाद्या मारुतादिव । विषयेन्द्रियसामान्यात् सर्वार्थमिति शासनम् ।।३।।
मारुतादिव विषयेन्द्रियसामान्यात् तुल्यप्रकोपोपशमा रागाद्या इति सर्वार्थं शासनम् - इत्यन्वयः ।
मारुतादिव - पवनादिव, विषय:- स्त्र्यादिः, इन्द्रियं चक्षुरादि, तयोः समानभावः सामान्यम, तस्मात्, तुल्या - सदृश: प्रकोपः -
शिक्षोपनिषद् -
- 9e यथाऽल्पसङ्ख्येषु श्रोतृषु मुक्तकण्ठं गर्जनुपहास्यतां यातीति स्वरोऽपि सभानुरूप आवश्यकः, एवमन्यत्रापि स्वयमूह्यम् ।
उपलक्षणं चैतत् संस्कारवत्त्वादिवचनसम्पदामिति ता अपि यथासम्भवं द्रष्टव्याः।
तथा जिताध्यात्मः स्वभ्यस्तज्ञानादिः, यद्वाऽध्यात्मम् - मनः तद्वशीकर्तृत्वेन तद्विजेतेत्यर्थः । यद्वाऽऽत्मानमधिकृत्य जायते तदध्यात्मम् - क्रोधादिकम्, तद्विजेता, तादृशस्य विद्वदधिकानुभाववत्त्वात्, अत एवाह ग्रन्थकृत् - यत्नः श्रुताच्छतगुणः शम एव कार्यः - इति । પ્રકારે છે - સ્વરથી અને પ્રમાણથી. જેમ કે ૫-૫૦ શ્રોતાની સભામાં હજારો શ્રોતા હોય તેમ ગળા ફાડીને ગર્જના કરે તો એ હાંસીપાત્ર બને છે. માટે સ્વર પણ સભાનુરૂપ હોય એ જરૂરી છે. પ્રમાણ પણ જરૂરથી વધારે-ઓછું ન હોવું જોઈએ. જે વાત ટૂંકમાં પતી શકે છે એનું અતિ લંબાણ એ વાગ્મિતાનું વિરોધી છે. આ મુદ્દા સંસ્કારવત્તા વગેરે વચનસંપત્તિનું ઉપલક્ષણ છે. ભગવાનના ૩૫ વાણીના ગુણો પણ યથાસંભવ હોવા જોઈએ. જેમકે સ્વપ્રશંસા-પરનિંદા ન હોય, કોઈનું મર્મવેધી વચન ન હોય.. વગેરે.
તથા અધ્યાત્મવિજેતા- આ છેલ્લું વિશેષણ છે. એનો અર્થ છે જેમણે જ્ઞાનાદિનો અત્યંત અભ્યાસ કરીને સ્વભાવગત બનાવી દીધા હોય, અથવા તો અધ્યાત્મ = મન, તેને વશ કરવા દ્વારા તેના વિજેતા એવો બીજો અર્થ થઈ શકે. અથવા તો ત્રીજો અર્થ - આત્માને અધિકૃત કરીને થાય તે અધ્યાત્મ - ક્રોધ વગેરે. તેના વિજેતા. આવી વ્યક્તિનો પ્રભાવ વિદ્વાન કરતા પણ વધુ હોય છે. માટે જ મૂલકારે પણ સાતમી બબીસીમાં એક પ્રેરણા કરી છે - શ્રુત કરતા પણ સોગણો યત્ન પ્રશમમાં જ કરવો જોઈએ. ‘ય’ સમુચ્ચય
અર્થમાં છે. અથવા તો યોગબિંદુ વગેરે ગ્રંથોના અનુસાર તત્ત્વચિંતન વગેરે પણ - અધ્યાત્મનો અર્થ કરી શકાય. આવા ગુણોનો સ્વામી અનુશાસક હોય છે એવો વૃતાર્થ છે. ||રા. - પ્ર. :- શાબાશ, તમે તો અનુશાસકનું અદ્ભુત વર્ણન કર્યું. પણ આ બધા વિશેષણોથી સંપન્ન અનુશાસક દેશ, કાળ વગેરેની અનુસારે તમારા બધા સૂચનોને ધ્યાનમાં રાખીને અનુશાસન કરે તો ય જો અસ્વીકાર વગેરે દોષો થતા હોય, ઉ સહન કરવું પડતું હોય, તો પછી આ બધી રામાયણ ફોતરા ખાંડવા જેવી ફોગટ થઈ જશે ને ?
ઉ. :- દિવાકરજી એનો જ ઉત્તર આપી રહ્યા છે, સાંભળો -
જેમ પવનથી, એમ વિષયેન્દ્રિય સામાન્યથી તુલ્યપ્રકોપઉપશમવાળા રાગાદિ હોય છે માટે શાસન સર્વાર્થ છે.ll3II
જેમ પવનથી જ અગ્નિ દેદીપ્યમાન થાય છે અને પવનથી જ છે. સત સપ્તમ | ૨. ન - વિ| રૂ. યોગિતુ: //૩૬૮TI,
