________________
શિક્ષોપનિષદ્
• 30 वस्तुतस्तु विध्यादेर्दलिकापेक्षत्वाद् गीतार्था एवात्र प्रमाणम्, वैद्यवदित्याशयेनोदाहरणमेव स्पष्टयति
भेषजोपनयश्चित्रो यथामयविशेषतः। छन्नप्रकाशोपहितः सुविधिज्ञानयन्त्रयोः ।।८।।
यथाऽऽमयविशेषत: सुविधिज्ञानयन्त्रयोः छन्नप्रकाशोपहितो भेषजोपनयश्चित्रः - इत्यन्वयः। ___ यथा - यद्वत्, विध्याद्यनेकान्तदृष्टान्तोपदर्शनमिदमित्याशयः । आमयविशेषतः - वातादिप्रकोपजनितत्वविशिष्टरोगापेक्षया सुविधिः - सत्क्रिया - सदोषधस्यापि सम्यक् प्रयुक्तस्यैव गुणावहत्वात्, ज्ञानम् - तत्तदारोग्यવિધિ-નિષેધ પુરુષની અપેક્ષાએ હોવાથી આમાં ગીતાર્થો જ પ્રમાણ છે. જેમ કે બે જણને તાવ હોય તેમાંથી એકને વૈદ શીરો વાપરવાનું કહે અને બીજાને લાંઘણ કરવાનું કહે - એમાં વૈદનો પક્ષપાતાદિ નથી પણ તે તો રોગી તથા રોગની અવસ્થાવિશેષ કારણ છે. જુઓ, દિવાકરજી વૈદના દૃષ્ટાંતને જ સમજાવી રહ્યા છે –
જેમ રોગવિશેષથી સવિધિ અને જ્ઞાનના યંત્ર વિષે ગુપ્ત પ્રકાશથી પરિપુષ્ટ ઔષધપ્રતિપાદન અનેકપ્રકારનું હોય છે. llcil
જિનશાસનમાં વિધિ-નિષેધનો (ચતુર્થ વ્રત સિવાય) એકાંત નથી તેનું ઉદાહરણ આપતા દિવાકરજી કહે છે કે જેમ કોઈ રોગ વાતના પ્રકોપથી થયો હોય, કોઈ પિત્તના કે કફના પ્રકોપથી થયો હોય તેમ રોગની વિશેષતાની અપેક્ષાએ સમ્યક ચિકિત્સાની ક્રિયા કરવામાં આવે છે. ક્રિયાનું મહત્ત્વ એટલા માટે છે કે સાચી દવા પણ સમ્યફ પ્રયોગ કરવાથી જ લાભદાયક થાય છે. વળી સમ્યફ પ્રયોગ १. दलियं पप्प णिसेहो हुज्ज विहि वा जहा रोगे।। ओधनियुक्तः-५५ ।। २. ख - ધિન્ન | રૂ. ૩ - છag | ૪. ર - દિ સુવિ 1 - દિ સ્તુ િ . - *નયંત્ર”| T - નત્રયંમાં
30
- શિક્ષોપનિષદ્ « शास्त्रपदार्थपरिकर्मितमतिता, तदन्तरेणान्धक्रियाया इव प्रत्यपाय-फलत्वात्, તે રોપદાર સક્ષમતયા - સારો થાયને, તય:, છન્ન- प्राकृतजनागम्यतया गूढः प्रकाशः - तत्तद्रोगसन्तमसतिरस्कर्तोद्योतः, तेनोपहितः - स्वशक्ती प्राप्तपुष्टिः , भेषजः - औषधम्, तस्योपनयः -शतपाकादिविधिना रुग्णगणकृत्त्वापादनं तदभावोन्नयनमिति यावत, चित्रोऽनेकप्रकारः, नानाविरोधाभासकलितोऽपीति यावत्, भवतीति शेषः । तथाहि विज्ञा वैद्या रोगविशेषे विषमप्युपयुञ्जन्तीति प्रसिद्धम् । માટે તે તે આરોગ્યશાસ્ત્રના પદાર્થોથી મતિ પરિકર્મિત હોવી જોઈએ. એનું સમ્યક જ્ઞાન ન હોય તો આંધળાની ક્રિયાની જેમ ઉલ્ટ નુકશાન થઈ જાય.
આમ જ્ઞાન અને સક્રિયા એ બંને રોગને દૂર કરવામાં સમર્થ હોવાથી આરોગ્યના સાવનભૂત યંત્ર જેવા છે. આ યંત્રો વિષેનો વિશદ પ્રકાશ સામાન્ય લોકોને માટે અગમ્ય હોવાથી ગૂઢ છે. એટલે કે કુશલ વૈધ સિવાયનું જગત તો આ વિષયમાં અંધારામાં જ છે. આ જ પ્રકાશ તે તે રોગરૂપી અંધકારનો વિનાશ કરે છે. એ પ્રકાશથી જેણે પોતાની શક્તિમાં પુષ્ટિ મેળવી છે, એવા ઔષધનો રોગી તથા રોગને અનુરૂપ ઉપયોગ કરવા માટે તેને શતપાક વગેરે વિધિથી યોગ્ય બનાવવામાં આવે છે, જેથી તેનાથી રોગીને ફાયદો થઈ શકે.
અર્થાત્ સુવિધિ અને જ્ઞાનથી જ ઔષધના ઉચિત ઉપયોગ દ્વારા રોગ મટાડી શકાય છે. આ ઉપયોગ અથવા ઔષધને રોગીને ફાયદાકારક બનાવવાનો પ્રયોગ અનેક પ્રકારનો હોય છે.
એટલું જ નહીં ક્યારેક વિરોધાભાસવાળો પણ હોય છે. જેમ કે કુશળ વૈદ્યો અમુક રોગ વિશેષમાં ઝેરનો પણ દવા તરીકે ઉપયોગ १. उपदधाति पुष्णातीति उपधानम् - तमापन्नः ।
