Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 17

9૬
शिक्षोपनिषद्
तादृशोऽपि यदि निःप्रतिभस्तदा पराभवास्पदम्, भस्मवत्, इत्याह तेजस्वीति, औद्धत्यादिदोषध्वान्तविध्वंसिप्रतिभादिप्रकाशसम्पन्न इत्यर्थः ।
सोऽपि यदि निघृण उदासीनो वा, तदाऽहितमेवोपदिशेनोपदिशेद्वेत्याह करुणात्मको दयास्वरूपः कृपावतार इति यावत्। न च सौम्यतयैव निघृणतानवकाश इति वाच्यम्, यतस्तत्र बाह्याकारसौन्दर्याधिकारः, अत्र तु चित्तवृत्तेरधिकार इति । न चाध्यात्मशुचितया तदनवकाश इति वाच्यम्, शरीरपक्षेऽवकाशतादवस्थ्यात् । न च चित्तवृत्तिपक्षेऽनवकाशः, निघृणे तच्छुचितागन्धस्याप्यभावात्, ततश्चायुक्तमेवेदं विशेषणमिति वाच्यम्, જેમ. લોકો અગ્નિને નમસ્કાર કરે ને રાખ પર પગ મૂકીને જતા રહે, માટે ત્રીજું વિશેષણ કહે છે - તેજસ્વી. જે ઉદ્ધતાઈ, અહંકાર વગેરે દોષોના અંધકારને દૂર કરનારા પ્રતિભા તથા આદેય-સુભગયશ નામકર્મ રૂપી પ્રકાશથી સંપન્ન હોય. તે પણ જો નિર્દય હોય કે ઉપેક્ષક હોય તો અહિતનો જ ઉપદેશ આપશે. અથવા તો ઉપદેશ જ નહીં આપે માટે ચોથું વિશેષણ કહે છે. કરુણાત્મક = દયાસ્વરૂ૫. જાણે સાક્ષાત્ કૃપાનો અવતાર.
પ્ર. :- તમારી આવી ઠોકં ઠોક અમારી પાસે નહી ચાલે. જે અનુશાસક સૌમ્ય છે એ નિર્દય હોવાનો જ નથી. માટે આ વિશેષણ મુકવાની જરૂર જ ક્યાં હતી ?
ઉ. :- જુઓ, સૌમ્ય-વિશેષણમાં બાહાકારની સુંદરતાનો “ટોપિક” હતો. અહીં તો ચિત્તવૃત્તિની વાત છે.
પ્ર. :- ઠીક છે, પણ એ ચિત્તવૃત્તિ તો અધ્યાત્મશુચિ વિશેષણમાં જ આવી ગઈ ને ?
ઉ. :- ના, અધ્યાત્મનો એક અર્થ કર્યો છે - શરીર, અને એ પક્ષે ચિત્તવૃત્તિનો અવકાશ ઊભો જ રહે છે.
પ્ર. :- અરે, પણ બીજો અર્થ ચિત્તવૃત્તિ પણ કર્યો છે ને ? એ
- શિક્ષોનષત્ « तदन्तर्भूतस्यापि प्राधान्यख्यापनाय पृथग्निर्देशस्य न्यायानपेतत्वात्, यथाब्राह्मणा आयाताः, कौण्डिन्योऽप्यायात इति । प्राधान्यं चास्य करुणामन्तरेणोपकाराप्रवृत्तेः, अनुशासनस्य चोत्कृष्टोपकाररूपत्वात्, आह चनोपकारो जगत्यस्मिंस्तादृशो विद्यते क्वचित् । यादृशी दुःखविच्छेदादेहिनां ધર્મશાના રૂત્તિ અર્થમાં તો દયા પણ આવી જશે, કારણ કે જે નિર્દય હોય તેમાં ચિત્તવૃત્તિની પવિત્રતા શક્ય જ નથી. માટે આ વિશેષણ નકામું જ છે.
ઉ. :- ના, ભલે “કરુણાત્મક” - વિશેષણનો તેમાં સમાવેશ થઈ ગયો હોય, તો પણ તેની પ્રધાનતા બતાવવા અલગ ઉલ્લેખ કરવો ઉચિત જ છે, જેમ કે બ્રાહ્મણો આવ્યા, કૌડિન્ય પણ આવ્યો. અહીં હકીકતમાં કૌડિન્ય પણ બ્રાહ્મણ જ હોવાથી અલગ ઉલ્લેખની જરૂર ન હતી. છતાં પણ એનું પ્રાધાન્ય બતાવવા અલગ ઉલ્લેખ કર્યો છે.
આપણે પણ બોલતાં હોઈએ છીએ ને - માણસો આવી ગયા, પ્રમુખ સાહેબ પણ આવી ગયાં. તો શું પ્રમુખ સાહેબ માણસ નથી ? છે જ, પણ તેમનું મહત્ત્વ બતાવવા અલગ નિર્દેશ કર્યો છે.
પ્ર. :- તમે તો એક વાર ભાષણ ચાલુ કરો એટલે વચ્ચે પૂછવાનો અવસર પણ નથી આપતા. ‘પ્રધાનતા” કેવી રીતે છે એ તો કહો.
ઉ. :- “કરુણાત્મક’ - વિશેષણનું પ્રાધાન્ય એટલા માટે છે કે કરુણા વિના ઉપકાર-પ્રવૃત્તિ થતી જ નથી. અને અનુશાસન એ ઉત્કૃષ્ટ ઉપકાર છે. ધર્મબિંદુમાં કહ્યું છે - દુઃખોનો વિચ્છેદ કરવા દ્વારા ધર્મદેશના એ જીવો પર એવો ઉપકાર છે કે એના જેવો ઉપકાર આ વિશ્વમાં ક્યાંય નથી.
આમ છતાં પ્રયોજન વિના તો મંદબુદ્ધિ પણ પ્રવૃત્તિ કરતો ૨. ધર્મવડુ: ||૨||