Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 16

9૪
*शिक्षोपनिषद् -
- 03 बाह्याध्यात्मशुचिः सौम्यस्तेजस्वी करुणात्मकः। स्वपरान्वर्थविद्वाग्मी जिताध्यात्मश्च शासिता।।२।।
अन्वयो यथाश्रुतः। बाह्यं धर्मोपकरणम्, अध्यात्म शरीरम्, तयोः शुचिः शौचवान् अनुशासको भवतीति सम्बन्धः। अन्यथा मलक्लिन्नवस्त्रगात्रादिजुगुप्सयाऽभिनवश्रोतुः प्रत्युत दोषसम्भव इति। ___यद्वा मूत्राद्यशुचिविरहरूपा शुचिताऽत्र द्रष्टव्या, आह च - यद् द्रव्योपकरणभक्तपानदेहाधिकारकं शौचम्। तद् भवति भावशौचानुपरोधाद्यत्नतः कार्य-मिति ।
यद्वा बाह्याचारे चित्तवृत्ती च शुचिः, विमुक्तमलकलङ्कतया દ્વારા જણાવતા કહે છે –
અનુશાસક બાહ્ય-અધ્યાત્મ બંને રીતે પવિત્ર હોય, સૌમ્ય, તેજસ્વી તથા કરુણાત્મક હોય, સ્વ-પરના અવર્ણનો જ્ઞાતા, વિશિષ્ટ વચનલબ્ધિમાન્ તથા અધ્યાત્મવિજેતા હોય.III
બાહ્ય = ધર્મોપકરણ, અધ્યાત્મ = શરીર, તે બંનેમાં જે શૌચ ધરાવતા હોય તે અનુશાસક તરીકે યોગ્ય છે.અન્યથા તો સાવ મેલા ઘેલા વસ્ત્ર-શરીરાદિથી નવા શ્રોતાને ગુપ્સા થવાથી ઉલ્ટ નુકશાન થવાનો વારો આવે.
અથવા તો અહીં મૂત્ર વગેરેની અશુચિ ન હોવા ૩૫ પવિત્રતા સમજવી. કહ્યું પણ છે - જે દ્રવ્ય-ઉપકરણ-આહાર-પાણી-શરીરને અનુલક્ષીને શૌચ છે તે ભાવશૌચના અનુપરોધથી યત્નપૂર્વક કરવા યોગ્ય છે.
અથવા તો બાહ્યાચાર અને ચિત્તવૃત્તિ-બંનેમાં મલિનતા-કલંકના અભાવે પવિત્ર એમ અર્થ કરવો. કારણ કે નિશ્ચય-વ્યવહાર બંને
शिक्षोपनिषद् पवित्र इत्यर्थः, निश्चय-व्यवहारोभयस्याप्यनपलाप्यत्वात्, बालादिसर्वानुग्रहप्रवृत्तत्वाच्च, उक्तं च - बालः पश्यति लिङ्गं मध्यमबुद्धिविचारयति वृत्तम् । आगमतत्त्वं तु बुधः परीक्षते सर्वयत्नेन - इति, ततश्च तच्छुचिरसी सत्प्रतिपत्तिद्वारेणात्यन्तमुपकर्ता भवति । वचनादपि वृत्तादेरधिकानुभाववत्त्वादिति । स्वयमुपदिश्यमानाचाराकरणे तु वितथाऽऽशङ्कया श्रोतुर्मिथ्यात्ववृद्धिप्रसङ्ग इति भावनीयम् ।
एवंविधोऽपि चेत् चण्डस्तदाऽद्रष्टव्यो भवति, सूर्यवदित्याह सौम्य इति, दर्शनमात्रजनितालाद इत्यर्थः । અનપલાય છે. અને અનુશાસક તો બાલ વગેરે બધા જીવોના અનુગ્રહ માટે પ્રવૃત્ત થયો છે.
ષોડશક પ્રકરણમાં કહ્યું છે - “બાલ લિંગ-વેશ જુએ છે, મધ્યમબુદ્ધિ આચાર જુએ છે, પણ પંડિત તો સર્વયાથી આગમતત્વની પરીક્ષા કરે છે.” માટે અનુશાસક એ ત્રણે બાબતોમાં પવિત્ર હોય તો એ સર્વ જીવોને સમ્યક પ્રતિપત્તિ કરાવવા દ્વારા અત્યંત ઉપકારક બને છે. વળી વચન કરતાં પણ આચારાદિનો પ્રભાવ વધુ હોય છે. પોતે જેનો ઉપદેશ આપે છે એ જ આચારને ન કરવામાં તો શ્રોતાને લાગે કે - આ વાતો ખોટી જ હશે, સાચી હોત તો પોતે જ આચરણ કેમ ન કરત ? અને આવી વિચારધારાથી તેના મિથ્યાત્વની વૃદ્ધિ થાય, એ સારી રીતે સમજવું જોઈએ.
જો આવો પણ અનુશાસક ગભરાવી દે એવા આકારવાળો હોય તો કોઈ તેના દર્શન પણ ન કરે, સૂર્યની જેમ. માટે બીજું લક્ષણ કહે છે - સૌમ્ય. જેમના દર્શન માત્રથી આનંદ થઈ જાય તેવો.
તેવો પણ જો પ્રતિભારહિત હોય તો પરાભવ પામે, રાખવી ૨. શRTી-૨ની ૨, કુશ્વત દશ8: |ીર-૨Tી વૃત્તિ: |
૬. પ્રમિતિઃ ?