Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 15

શિક્ષોપનિષદ્
- 99 निभालनीयम् । एवं च प्रज्ञापनीयतातारतम्यभाजां तादृशानामनुग्रहाय देशादिविचारणया तदनुवर्तनं पूर्वोक्तन्यायेन युक्तमेव, इत्थमेव परिपूर्णयोग्यतायोगाच्च, रत्नवत् । तदाहुराचार्याः - अणुवत्तणाए सेहा पायं पावंति, जोग्गयं परमं । रयणंपि गुणक्करिसं, उवेइ सोहम्मणगुणेण ।। अणुवत्तगो अ एसो हवइ दढं जाणई जओ सत्ते। चित्ते चित्तसहावे अणुवत्ते तह उवायं च- इति । પ્રયોગ જ ખોટો ઠરવાની આપત્તિ આવે. જ્યારે શાસ્ત્રકારે એ પ્રયોગ તો કર્યો જ છે, માટે અમે કરેલ અર્થઘટન જ બરાબર છે. તમે સૂક્ષ્મદષ્ટિથી જોશો તો તમને પણ એ વાત સમજાઈ જશે.
આ રીતે ઓછી-વત્તી પ્રજ્ઞાપનીયતાવાળા તેવા શિષ્યોના અનુગ્રહ માટે પહેલાં બતાવ્યું તેમ દેશાદિ વિચારણાથી તેમને અનુસરીને અનુશાસન કરવું ઉચિત જ છે. આ રીતે આગળ વધતા વધતા જ તેમનામાં પરિપૂર્ણ યોગ્યતા પ્રગટે એ સંભવિત છે, રત્નની જેમ. શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ કહ્યું પણ છે – “અનુવર્તન કરવાથી શિષ્યો પ્રાયઃ પરમ યોગ્યતાને પામે છે. રત્ન પણ રત્નશોધકના પ્રભાવે ગુણોત્કર્ષને પામે છે. ગુરુ બરાબર જાણે છે કે - જીવો અનેક પ્રકારના છે, અનેક પ્રકારના સ્વભાવવાળા છે, એમના સ્વભાવોનું અનુવર્તન કરવા જેવું છે - તથા આ રીતે તે થઈ શકે - આ બધુ સમજી ગુરુ અત્યંત અનુવર્તક થાય છે.”
પ્ર. :- પણ ગુરુવયન સ્વાભાવિક રીતે જ સંદર-કલ્યાણકર છે તો પછી આ બધી વિચારણા શા માટે ? શેરડીના રસમાં તે કાંઈ સાકર નાખવાની હોય ? ૨. રત્નજોધપ્રમાણેત્યર્થ | ૨. શ્વવસ્તુE || ૬-૭ || 3, જે અવિચારિત તહતિ કરે છે, તેવા પૂર્ણ સમર્પિત શિષ્યને અનુશાસન કરતા પહેલા પણ ગુરુયો તેના હિત માટે દેશાદિનો વિચાર કરવાનો જ છે, એ પણ પ્રસ્તુતમાં સમજી લેવું.
૭૨ -
शिक्षोपनिषद् न च प्रकृतिसुन्दरं गुरुवचनमिति किमेतद्विचारणयेति वाच्यम्, स्वतः सुन्दरस्यापि पात्रासुन्दरतयाऽशुभनिदानत्वात्, आह च- पउंजियव्वं धीरेण हियं जं जस्स सव्वहा । आहारो विहु मच्छस्स, न पसत्थो રાની મુવિ – રૂત્તિ ___ देशादिनिरपेक्षमनुशिष्य शिष्यदोषोद्भावनं तु गुरुमान्द्यम्, प्राहुश्च - आचार्यस्यैव तज्जाड्यं यच्छिष्यो नावबुध्यते। गावो गोपालकेनेव कुतीर्थेनावतारिताः - इति । तस्मादनुशासकस्य देशादिसापेक्षतोचिता । उपलक्षणमेतत्, तेनान्यान्यप्यनुशासकलक्षणान्यवगन्तव्यानि। तान्येव विशेषणद्वारेण ज्ञापयन्नाह
ઉ. :- સ્વરૂપથી સુંદર વસ્તુ પણ જો ખરાબ પત્રમાં જાય તો એ અશુભનું કારણ બની જાય છે. તાંબાના વાસણમાં દૂધની શું દશા થાય ? માટે જ શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે - જે જેના માટે સર્વથા હિતકારક હોય તેનો જ ઘીરપુરુષોએ પ્રયોગ કરવો જોઈએ. માછલીનો આહાર પણ જો ગલયત્ર-માછલી પકડવાના “હુક” માં ભરાવેલો હોય તો એ તેના માટે પ્રશસ્ત નથી.
માટે જો ગુરુ દેશાદિની અપેક્ષા રાખ્યા વિના અનુશાસન કરે રાખે, ને પછી બૂમાબૂમ કરે કે - શિષ્યો કાંઈ માનતા જ નથી,
સ્વચ્છંદી છે વગેરે... તો પછી એ ગુરુની જ ખામી છે. કહ્યું છે ને ? શિષ્ય સમજતો નથી એ ગુરુની જ જડતા છે. આ તો એના જેવું છે કે ગોવાળિયો ખોટા રસ્તેથી ગાયોને તળાવમાં પાણી પીવા ઉતારે, પછી તે ગાયો લસરી પડે, ડુબવા લાગે કે તોફાન મચાવે એ બઘો એ ગોવાળિયાનો જ દોષ કહેવાય. માટે અનુશાસક દેશાદિને સાપેક્ષ રહે તે ઉચિત છે. આ તો ઉપલક્ષણ છે, તેના પરથી બીજા પણ અનુશાસકના લક્ષણો સમજવા જોઈએ. એ લક્ષણોને જ વિશેષણ છે. નવાઈમામવૃFITગુણ્વતfમ ૨. તોતાનિયા | / //