Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 13

શિક્ષોનિષतान् वाऽन्यस्मै प्रदास्यामि, कर्णावुत्पाटयामि ते - इति । यथायोगमप्रमादप्रतिपादनं हि गुरुकर्तव्यमिति किंसाध्योऽयमितिप्रकृतिविचारः श्रेयान् ।
तथा सत्त्वं व्यसनाशनिसन्निपातेऽप्यविचलितप्रकृतिभावः, तदपि विचारयितव्यम्, अन्यथाऽप्रवृत्त्यादिदोषाः ।
तथा संवेगा-मोक्षाभिलाषा, सोऽपि प्रेक्ष्यः। तदविच्छेदे तदुपायेच्छाऽविच्छेदः, ततश्च तत्प्रवृत्त्यविच्छेद इति संवेगप्रकर्षे तूपदेशकस्य साक्षिमात्रता, यद्वा तत्राप्यनुशासनम्, यथोक्तं प्रवर्तकलक्षणे - असहं च નાખીશ (દંડ).
જે ઉપાયથી શિયનો પ્રમાદ જાય એ ઉપાય જ ગુરુનું કર્તવ્ય છે માટે શિષ્ય શેનાથી પ્રમાદ છોડે એમ છે - એવો પ્રકૃતિનો વિચાર શ્રેયસ્કર છે.
તથા સર્વ એટલે માથે આભ તૂટી પડે તો ય પેટનું પાણી ય ન હલે એવી અડગ વૃત્તિ, એનો પણ વિચાર કરવો જોઈએ, નહીં તો અપ્રવૃત્તિ વગેરે દોષો થાય.
તથા સંવેગ એટલે મોક્ષની અભિલાષા. તે પણ જોવી જોઈએ. મોક્ષની અભિલાષા અવિચ્છિન્ન હોય તો મોક્ષના ઉપાયની અભિલાષા પણ અવિચ્છિન્ન રહે છે. અને તેનાથી તે ઉપાયની પ્રવૃત્તિ પણ અવિચ્છિન્ન હોય છે. માટે સંવેગની પ્રકર્ષદશામાં તો ઉપદેશક સાક્ષીમખેમ જ બની રહે. અથવા તો ત્યારે પણ અનુશાસન કરવું પડે. જેમકે પ્રવર્તકના લક્ષણમાં કહ્યું છે કે એ અસહુ-અસહનશીલ-અસમર્થ શક્તિ ઉપરાંત તપ, વૈયાવચ્ચાદિ કરતો હોય અને તેમાંથી પાછો વાળી યથાશક્તિની ભૂમિકાએ લઈ જાય. અથવા તો સમર્થ સંવેગી પણ જ્ઞાનના અભાવે અવિધિ વગેરે કરતાં હોય ત્યારે પણ અનુશાસન ૨. સામાપારીકરણમ્ |
૮
- शिक्षोपनिषद् नियट्टेइ - इति । इतरथा तु संवेगमात्रानुरूपं यथार्हमनुशासनं विधेयम् ।
तथा विज्ञानं द्रष्टव्यम्, यदुताऽसावनाभोगेन प्रमादं सेवतेऽन्यथा वा। यद्वासौ गीतार्थ इतरो वेत्यादि विचिन्त्यानुरूपं कर्तव्यम्। ___अथेयं देशादिविचारणा व्यर्था, शिष्यानुकूलानुशासनाय हि सेष्यते, तदपि सम्यक्प्रतिपत्तये, सा त्वन्यथाऽपि सिद्धा, निर्विचारं गुर्वाज्ञापालनस्यैव शिष्यकर्तव्यत्वात्, युक्तायुक्तपालनपरिहारद्वारेण कल्याणमेव विचारफलमभिमतम्, गुरुवचनं त्वयुक्तमपि कल्याणकरमिति युक्तव સંભવી શકે. અને જ્યારે એવો પ્રકૃષ્ટ સંવેગ ન હોય ત્યારે તો સંવેગના પ્રમાણાનુસાર ધીમે ધીમે ઉપર લાવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
તથા વિજ્ઞાન = આભોગનો વિચાર કરવો કે એ અનાભોગથી - અજાણતા કે સહસા પ્રમાદ સેવે છે કે અન્યથા ? અથવા તો એ ગીતાર્થ છે કે અગીતાર્થ ઈત્યાદિ વિચારીને એને અનુરૂપ કરવું જોઈએ.
પ્ર:- તમે તો તમારા જ ગાણા ગાઓ છો, જુઓ, આ દેશ વગેરેની બધી વિચારણાઓ નકામી છે. તમે અમને એટલો જવાબ આપો કે આ બધી માથાકૂટ શા માટે કરો છો ? શિષ્યને અનુકૂળ અનુશાસન કરવા માટે જ ને ? એ પણ તેનો બરાબર સ્વીકાર થાય એના માટે જ ને ? પણ સ્વીકાર તો એના વગર પણ થવાનો જ હતો. આમ શું બાઘાની જેમ જુઓ છો ? જરા સમજો, શિષ્યનું કર્તવ્ય શું છે ? કોઈ વિચાર કર્યા વિના ગુર્વાજ્ઞાનું પાલન કરવું. વિચાર કરીને કરવાનું પણ શું હતું ? ઉચિતનું પાલન અને અનુચિતનો ત્યાગ કરવા દ્વારા કલ્યાણ થઈ શકે એના માટે તો માણસ વિચાર કરીને ઉચિત-અનુચિતનો વિવેક કરે છે. જ્યારે ગુરુનું વચન તો અનુચિત હોય તો પણ શિષ્યનું કલ્યાણ જ થવાનું છે માટે ગુર્વાજ્ઞા અવિચારણીય છે - એ બરાબર જ છે.