Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 11

शिक्षोपनिषद् -
पूर्वदेशेषु तंदूलाहारबहुलता, मरुषु तु गोधूमाहारप्रधानता । मरुषु दृढसंहननता, इतरेषु न तथा । मुम्बादिषु नैसर्गिकमौदार्यमितरेषु न तथा एवं चाविचिन्त्य देशात स्वपरसङ्क्लेश एवं फलम् न तु प्रतिपत्त्यादि, इति तद्विमर्श आवश्यक एवमन्यत्रापि योज्यम् ।
तथा कालविमर्शोऽपि कार्य:, यदुत दुःषमाकालोऽयम्, तदनुभावादल्पसत्त्वा वक्रजडाश्च प्रायो विनेयाः, ततस्तदनुरूपमेवानुशासनं मया कर्तव्यम्, नापि तदप्रतिपत्त्यादी कोपादिः कर्तव्य इति ।
તો ઘઉંના આહારમાં પણ ગામડાની જાડી લટ્ટુ રોટલીથી ટેવાયેલ વ્યક્તિને સુરતી ઠુમકામાં ભૂખ્યા જ રહેવું પડે. અને શહેરની વ્યક્તિ દાળ, ભાત, શાક, રોટલીથી ટેવાયેલ હોય એને મારવાડમાં માત્ર રોટલી ને ચટણી જેટલું શાક મળે તો કફોડી હાલત થઈ જાય. જે વિપરીત પરિસ્થિતિ માટે ઘડાઈ ગયા છે, તેમની વાત જુદી છે.
વળી મારવાડી બાંધો મજબૂત હોય, સહનશીલ હોય, બીજાના શરીર એટલા સમર્થ ન પણ હોય. મુંબઈગરામાં સ્વાભાવિક ઉદારતા સંભવે, બીજામાં તેવી ન પણ હોય. તે તે દેશની રીતભાત, ભાષાનો પણ પ્રભાવ પડતો હોય છે. જેમ કે કચ્છી વ્યક્તિ સાથે કામ પાર પાડવું હોય, તો સર્વોત્તમ ભાષામાધ્યમ કચ્છી જ હોઈ શકે. માટે જ આચાર્યના ગુણોમાં ભાવજ્ઞતા, વિવિધભાષાનું જ્ઞાન વગેરેનો ઉલ્લેખ કરાયો છે.
માટે દેશનો વિચાર કર્યા વિના આડેધડ અનુશાસનની પ્રવૃત્તિ કરવા જતા તેનું પરિણામ માત્ર સ્વપરસંક્લેશ જ આવે. પણ તેનો સ્વીકાર, પરિપાલન વગેરે ફળ ન મળે. માટે દેશનો વિચાર આવશ્યક છે. આ જ રીતે કાળ વગેરે બધાના વિષયમાં સમજવું જોઈએ.
બીજો વિચાર કરવાનો છે કાળનો કે - આ દુઃષમાકાળ છે. તેના પ્રભાવે શિષ્યો પ્રાયઃ અલ્પસત્ત્વ અને વક્ર-જડ હોય છે. માટે
- शिक्षोपनिषद् -
यद्वा कालः शिशिरादिऋतु:, तद्विचारः कर्तव्यः । ग्रीष्मे हि तपो दुष्करं निशास्वाध्यायश्वाल्यो भवति इतरस्मिन् चेतरा इति चिन्तनमपि વારા
*
यद्वा काल इति दिवसस्य तदातनः समयः, तत्समयोचिताभिधाने हि तत्प्रतिपत्तिसम्भवः, नान्यथेति ।
यद्वा देशकाल इति समस्तशब्दोऽवसरार्थः । भिक्षाभ्रमणप्रत्यागसत्येन सन्तायात सुधान्ते पि वचनं कवायत इत्यनवसरोऽसी सारणादेरित्यादिरवसरेतरविवेकः कर्तव्यः ।
મારે આ વાતો ધ્યાનમાં રાખીને તેને અનુરૂપ જ અનુશાસન કરવું
જોઈએ. વળી એનો પણ શિષ્ય અસ્વીકાર કરે અથવા તો સામે થાય તો પણ મારે ગુસ્સો વગેરે ન કરતાં બરફની જેમ ઠંડા રહીને કૃપાવૃષ્ટિ કરવાપૂર્વક શિષ્યનું કલ્યાણ કરવાનું છે.
અથવા કાળ એટલે શિશિર વગેરે ઋતુ, તેનો વિચાર કરવો જોઈએ. જેમ કે ઉનાળામાં વિશિષ્ટ તપ કરવો મુશ્કેલ હોય છે. રાત્રિસ્વાધ્યાય પણ ઓછો થઈ શકે છે. એનાથી ઉલ્ટુ શિયાળામાં. તપ સરળ હોય છે અને રાત્રિસ્વાધ્યાય ઘણો થઈ શકે છે. માટે કાળને અનુરૂપ અનુશાસન કરવું સારું છે.
અથવા તો કાળ એટલે દિવસનો તે સમય. જે સમયે જે ઉચિત હોય એનું અનુશાસન કરો તો તેનો સ્વીકાર શક્ય બને, નહીં તો સ્વીકારની બદલે કદાચ સંઘર્ષ થઈ જાય.
અથવા તો ‘દેશકાળ' આ આખો શબ્દ ‘અવસર' અર્થમાં સમજવો. મહાત્મા ભરબપોરે ગોચરી માટે ફરીને પાછા આવ્યા હોય, માથું જ નહીં, શરીરની સાતે ધાતુઓ અત્યંત તપી ગઈ હોય, ખૂબ જ થાકી ગયા હોય એ વખતે કોમળ શબ્દની શિખામણ પણ કદાચ વજ્રઘાત બની જાય. માટે એ સારણાદિનો અવસર જ નથી. એવી