Shikshopnishada

Author(s): Siddhasen Divakarsuri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust

Page 14

> शिक्षोपनिषद्
तदविचार्यता। आह च- जुत्ताजुत्तवियारो गुरुआणाए न जुज्जए काउं । दइवाओ मंगलं पुण जं हुज्जा तंपि कल्लाणं - इति ।
श्रद्धावतो हि विनेयस्य गुरूपदेशमात्रमेव प्रवृत्तिबीजम् । इतरस्य तु देशाद्यनुभावाधीनत्वेन गुरुवचनोपेक्षयितुर्विनेयत्वमेव दुर्घटम्, गुरुभावानुवर्तक इति तल्लक्षणायोगात् । देशादिविचारपुरस्सरमनुशासने तु स्फुट एव विपर्यय इति ।
अत्रोच्यते । निर्विचारं गुरूक्तिपालनं तद्भावानुवर्तनं चोत्कृष्टધર્માચાર્ય બહુમાન કુલકમાં કહ્યું છે કે - ગુર્વાજ્ઞામાં ઉચિતઅનુચિતનો વિચાર ન કરવો જોઈએ, જો ભવિતવ્યતાથી અનુચિત આજ્ઞા થઈ ગઈ હશે તો પણ તેના પાલનથી શિષ્યનું એકમાત્ર કલ્યાણ જ થશે.
શિષ્યને તો ગુરુવચન પર અપાર શ્રદ્ધા હોય. “મારા ગુરુદેવની આ આજ્ઞા છે” આટલું તેના માટે તેના પાલનમાં મચી પડવા માટે પૂરતું હોય. અને તમે જેના પર વ્યાખ્યાન ફરમાવી રહ્યા છો, એવા શિષ્ય તો આ બધા દેશ વગેરેના પ્રભાવ હેઠળ ગુરુવચનની ઉપેક્ષા કરે છે એ તો ખરા શિષ્ય જ નથી. કારણ કે શિષ્યનું લક્ષણ જ કહ્યું છે કે એ ગુરુના ભાવોને અનુસરતો હોય. અને આ લક્ષણ તો તેમનામાં છે જ નહીં. અરે, શિષ્યને કાંઈ કહેતા પહેલા ગુરુને દેશ, કાલ, અન્વય વગેરે આટલો બધો વિચાર કરવાનો હોય તો તો ગુરુએ શિષ્યના ભાવોને અનુસરવાનું થયું અને એ તો બિલ્કુલ શીર્ષાસન જ છે. બોલો, હવે તમારે આના બચાવમાં કાંઈ કહેવું છે ?
ઉ. :- તમારી વાતો સાવ ખોટી તો નથી જ. હવે એમાં જે સમજવાનું બાકી છે તે સમજો. વિચાર કર્યા વિના જ ગુરુવચનનું १. धर्माचार्यबहुमानकुलकम् ।। ३३ ।। २. गुरोर्निवेदितात्मा यो गुरुभावानुवर्तकः । मुक्त्यर्थं चेष्टते नित्यं स विनेयः प्रकीर्तितः । इति पूर्णलक्षणम् ।
- शिक्षोपनिषद् -
शिष्यलक्षणं विज्ञेयम् । न चोत्कर्षविरहे विनेयत्वव्याघात एव । लिङ्गं विनापि लिङ्गिनः सम्भवाच्च, धूमविकलाग्निवत् । अवश्यमेतदेवमभ्युपेयम्, अन्यथा वक्कजडा य पच्छिमा इत्यागमविरोधः । आह चअविणीयसिक्खगाण उ जयणाए जहोचियं कुज्जा इति । न चाविनी तल्लक्षणसम्भव इति शैक्षेणास्य सामानाधिकरण्यमेव दुर्घटमिति निपुणं પાલન કરવું અને તેમના ભાવોને અનુસરવું- આ ઉત્કૃષ્ટ શિષ્યનું લક્ષણ છે.૧ એવી ઉત્કૃષ્ટતા ન હોય તો શિષ્યત્વ જ નથી એવું ન કહી શકાય.
90
પ્ર. :- લક્ષણમાં એવું કહ્યું જ નથી કે એ ઉત્કૃષ્ટ શિષ્યનું જ લક્ષણ છે. આ તો તમારું કલ્પનાશિલ્પ છે.
ઉ. :- ઠીક છે, બીજી રીતે સમજો. કદાચ એ શિષ્યમાત્રનું લક્ષણ હોય તો ય વાંધો નથી. લક્ષણ = ઓળખચિહ્ન = લિંગ. જેમ ધૂમાડો એ અગ્નિનું લિંગ છે, પણ ધૂમાડા વિનાનો પણ અગ્નિ તપાવેલા સળિયામાં હોઈ શકે છે એમ એ લક્ષણ વિનાના પણ શિષ્ય હોઈ શકે છે. (શ્રીકૃષ્ણ મહારાજા ક્ષાયિક સમ્યકત્વના સ્વામિ હતા. છતાં અંત સમયે તેમને વિશિષ્ટ ક્રોધ આવ્યો હતો. ત્યારે ‘ઉપશમ’ નામનું સમ્યક્ત્વનું લક્ષણ નથી જ ઘટતું આમ છતાં લક્ષ્યરૂપ સમ્યકત્વ હાજર જ છે. માટે લક્ષણ વિના લક્ષ્ય ન જ રહે એવો એકાંત ન રાખી શકાય.) જો આ વાત નહીં માનો તો “રારમ તીર્થના સાધુઓ વક્ર-જડ હોય છે” એવા આગમવચનનો વિરોધ આવશે, કારણ કે તેઓ પણ શિષ્ય તરીકે સમ્મત છે, પણ પેલું લક્ષણ વક્રતાદિને કારણે બંધબેસતું નથી. અન્યત્ર પણ કહ્યું છે કે અવિનીતશિષ્યોને માટે જયણાથી યથોચિત કરવું. હવે અવિનીતમાં તો તે લક્ષણ રહેવાનું જ નથી માટે અવિનીત એવો શિષ્ય આવો
१. इदमपि दशापेक्षयोक्तम्, अन्यथा छेदसूत्रोक्तवृक्षारोहणज्ञातेनापरिणतादिशिष्यभेदा વિશેયાદા ૨. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમ્।।૨૩-૭।। રૂ. યશર્યાતિવૃત્તાનુસ્કૃતમ્।