________________
39
શિક્ષોના – कर्तृप्रयोजनापेक्षस्तदाचारस्त्वनेकधा । चिकित्सितवदेकार्थप्रतिलोमानुलोमतः ।।६।। तदाचारस्तु कर्तृप्रयोजनापेक्ष एकार्थ - प्रतिलोमानुलोमतोऽनेकधा, चिकित्सितवत् - इत्यन्वयः ।
तदाचारः - तासां शैक्षभक्तीनामाचारो ग्रन्थाद्यवधारणयत्नादिः, તુક - પુન:, ર્તા - તત્તવાળારવિધાતા, તસ્ય પ્રથોનનં પ્રવૃત્તિનવન્દનમ્, तेनापेक्षा यस्येति कर्तृप्रयोजनापेक्षः । ___ इदमुक्तं भवति यस्य हि शैक्षस्य सूत्रावधारण एव प्रयोजनम्, तद्यत्नोऽपि तत्सापेक्षः - तत्साधनप्रवणः स्यादिति । यद्वा 'मोक्षायैव तु घटते विशिष्टमतिरुत्तमः पुरुष' इत्याधुक्तोत्तमादिलक्षणानां कर्तृणां
તેમનો આચાર કર્તાના પ્રયોજનને સાપેક્ષ એકાર્યમાં પ્રતિલોમઅનુલોમ થકી અનેક પ્રકારનો હોય છે. જેમ કે ચિકિત્સામાં. 11911
હમણાં જણાવેલા શિષ્યોના વિભાગવિશેષનો આચાર એટલે ગ્રન્થાવઘારણ વગેરેનો પ્રયત્ન આદિ પ્રવૃત્તિઓ. એ તે તે આચારના કર્તાના પ્રયોજન = પ્રવૃત્તિનું કારણ, તેની અપેક્ષા રાખે છે – તેને સાપેક્ષ હોય છે.
જેમ કે જે શિષ્યને સૂત્રાવધારણનું જ પ્રયોજન છે. તેનો પ્રયત્ન પણ તેને જ સાપેક્ષ હશે = તે જ પ્રયોજનની સિદ્ધિ કરવામાં તત્પર હશે. અથવા તો - વિશિમતિ ઉતમ આત્મા મોક્ષ માટે જ પ્રયત્ન કરે છે - વગેરે તત્વાર્થસૂત્રસૂચિત ઉત્તમ વગેરે આત્માઓ કર્તા બને, ત્યારે તે તે પ્રયોજનને સાપેક્ષ આચાર થાય, એવો પણ અર્થ થઈ શકે. ૧. ૬ - “યત* ૨, ૬ - “નેતા રૂ. - F ** ૪. થીતાવાર્થમાથસીન્યરિજાII II
32
शिक्षोपनिषद् तत्तत्प्रयोजनसापेक्ष आचारः स्यादित्यर्थः। __यद्वा कपेक्षः, प्रयोजनापेक्षश्च तदाचारः, कर्ता ज्ञानावरणमोहनीयान्तरायकर्म-विचित्रक्षयोपशमसम्पन्नः, तत्तत्क्षयोपशमभेदादाचारभेद इति नानुपपन्नम्। प्रयोजनापेक्षा तु पूर्ववत्।
एकेऽद्वितीय एवार्थे वस्तुनि प्रतिलोमः - प्रतिकूलभावः, अनुलोमा - अनुकूलभावः, तस्मात् अनेकधा प्रभूतप्रकारा, अत्रैवोदाहरणमाह चिकित्सितवत् - व्याधिप्रतिक्रियावत् ।
अयमत्राशयः । यथैव पिटकादिचिकित्साविधी तदुपशमलक्षण एक एवार्थः - प्रयोजनम्, तथापि पिटकादिविशेषात् तच्चिकित्साविशेषो भवति, यथा कस्मिंश्चित् पिटके छेदो दीयते, इयं चिकित्सितस्यानुलोमक्रिया, कस्मिंश्चित् तु तत्परिपाकार्थ तद्वृद्ध्युपायाः प्रयुज्यन्ते,
અથવા તો - કર્તાને સાપેક્ષ તથા પ્રયોજનને સાપેક્ષ તેમનો આચાર હોય છે - એવો પણ અર્થ થઈ શકે. કર્તા જ્ઞાનાવરણીય, મોહનીય, અંતરાય વગેરે કર્મોના અનેક પ્રકારના ક્ષયોપશમ ધરાવતો હોય છે, તે તે ક્ષયોપશમના ભેદથી આચાર ભેદ થાય એ સંગત જ છે. પ્રયોજનની અપેક્ષા પૂર્વવત્ સમજવી.
એ આચાર એક જ વસ્તુમાં પ્રતિકૂળ-અનુકૂળભાવથી અનેક પ્રકારનો હોય છે. અહીં ચિકિત્સાનું ઉદાહરણ આપ્યું છે.
આશય એ છે કે જેમ ગુમડા વગેરેની ચિકિત્સાની વિધિમાં પ્રયોજન તો એક જ છે - ગુમડું મટાડવું. તો પણ જેવું ગુમડું હોય તેવી ચિકિત્સા કરવી પડે. અલગ અલગ જાતના ગુમડામાં અલગ અલગ જાતની ચિકિત્સા ઉપયોગી થાય. જેમ કે કોઈ ગુમડામાં છેદ અપાય છે - એ ચિકિત્સાને અનુકૂળ ક્રિયા છે. કોઈક ગુમડામાં તો તે બરાબર પાકે એ માટે ગુમડુ વધે એવા ઉપાય કરવામાં આવે છે. આમ તો ગુમડું મટાડવાનું છે પણ આ તો ઉલ્ટ વધારવામાં આવે છે
