________________
૨૮
શિક્ષોના
- 0 वनाविषयाश्चित्तपरिणामा।
ननु ज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमेन सन्देहविरहा, तदभावे च सन्देहो भवतीति प्रसिद्धम्, विपर्ययस्त्वत्र दृश्यत इति चेत् ? सत्यम्, नवरं सन्देहा अत्र तत्तद्विषयविमर्शनैपुण्योद्भूतास्तत्स्वरूपप्रतिपत्तिनिबन्धनभूताश्च द्रष्टव्याः, नातिमन्दस्य तादृशसन्देहोद्भवोऽपि, ज्ञानावरणक्षयोपशमहेतुकत्वात्तस्य । अवश्यमेतदित्थमङ्गीकर्तव्यम्, अन्यथा तदुत्पाવિષયક ચિતપરિણામ. જેમ કે નદી કિનારે ચાલતા માણસને કાંઈક ચળકતું દેખાય છે અને સંશય થાય છે કે આ શુક્તિ છે કે રજત (છીપલું છે કે ચાંદી) ? અહીં વસ્તુ = ધર્મી તો એક જ છે પણ તેમાં શુક્તિત્વ | રજત = ધર્મ વિષેની સંભાવના છે. વળી એ ઘર્મો પરસ્પર વિરુદ્ધ છે. બંને એક વસ્તુમાં સંભવિત નથી. તો એ સંભાવનાને સંશય કહેવાય.
પ્ર. :- અગડમ-ગરમ ચલાવે જ રાખો છો, પણ જરા સાંભળો તો ખરા, જ્ઞાનાવરણકર્મના ક્ષયોપશમથી સંદેહવિરહ થાય = સંદેહ ન થાય અને એ ક્ષયોપશમ ન હોય તો સંદેહ થાય એવું પ્રસિદ્ધ છે. તમારી વાતોમાં તો અવળી ગંગા દેખાય છે.
ઉ. :- સાચું કહો છો, પણ અહીં જે સંદેહોની વિચારણા છે એ તે તે વિષયના ચિંતનની નિપુણતાથી થયેલા છે, અને એ સંદેહો જ તે તે વિષયના સ્વરૂપના જ્ઞાનમાં પરંપરાએ કારણ બને છે તેમ સમજવું. ભણાવનારા પંડિતો ય કહેતા હોય છે કે –
“બધું સમજાઈ ગયું, એને કાંઈ સમજાયું નથી. જેટલા સંશયપ્રશ્નો છે એટલું જ સમજ્યો છે. જેનો ક્ષયોપશમ બહુ ઓછો છે એને તો એવો સંદેહ પણ થતો નથી.
પ્ર. :- આનું નામ ચોરી પર શિજોરી. એક ગપુ માર્યું એટલે બીજા ગપ્પા હાંકવા જ પડે. સંદેહના સ્વરૂપને તો તમે સારું એવું
- શિક્ષોનિ « दनाभिधानानुपपत्तेरिति।
न चैवमप्रमाणतया संशयस्याज्ञानरूपत्वेन ज्ञानावरणीयक्षयोपशमकार्यत्वानुपपत्तिरिति वाच्यम्, तत्त्वप्रतिपत्त्यभिमुखस्य तस्येहाकुक्षिप्रविष्टत्वेन ज्ञानप्रकारत्वात्, अधिकं महाभाष्ये । ___ ननूत्पन्न उत्पाद्यो वा द्विधाऽपि सन्देहः क्षयोपशमहेतुका, अन्यथाऽजीवेऽपि तत्प्रसङ्गादिति चेत् ? सत्यम्, किन्त्वाचे क्षयोपशमस्य प्राधान्यविवक्षा, अपरे त्चितराभियोगस्येति न दोषः । न चेश्वरचेष्टितमिति મચડી નાખ્યું. પણ દિવાકરજી ક્યાં આવું કાંઈ કહે છે ? આ તો તમારું કપોલકલ્પિત છે.
ઉ. :- ના, આ વસ્તુસ્થિતિ છે, જેને સ્વીકારવી જ પડશે. અન્યથા સંદેહનું ઉત્પાદન કરવા તરફ દિવાકરજીએ “ઉત્પાધ” પદ દ્વારા સંકેત કર્યો છે તેની સંગતિ નહીં થાય. - પ્ર. :- અરે, પણ એની સંગતિ કરવા જતાં બીજી અસંગતિ થાય છે તેનું શું ? સંશય તો અપ્રમાણ હોવાથી અજ્ઞાનસ્વરૂપ છે. તો પછી - જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી અજ્ઞાન થાય - આ વચન અસંગત નથી ?
ઉ. :- ના, કારણ કે તત્ત્વની પ્રતિપત્તિની તરફ ગતિ કરતો એ સંદેહ હકીકતમાં ‘ઈહા' માં અંતર્ભત થતો હોવાથી જ્ઞાનનો જ પ્રકાર છે. અજ્ઞાન નથી. આ વિષયમાં વધુ સ્પષ્ટતા માટે વિશેષાવશ્યકભાણ જોઈ શકાય.
પ્ર. :- ઠીક છે, પણ સંદેહ ઉત્પન્ન હોય કે ઉત્પાધ, બંનેનું કારણ ક્ષયોપશમ જ હોઈ શકે. જો આમ ન માનો તો નિર્જીવ વસ્તુને પણ સંદેહની અનુભૂતિ થવાનો પ્રસંગ આવશે.
ઉ. :- સાચી વાત છે, પણ અહીં પ્રથમમાં ક્ષયોપશમની પ્રધાનતા વિવક્ષિત છે, બીજામાં અધ્યાપકના પ્રયાસની, માટે દોષ નથી.
