________________
शिक्षोपनिषद् वस्तुतो न विपर्ययः। अज्ञानादेव तद्भानं ज्ञानी तत्र न मुह्यति ।। हेतुत्वं प्रतिपद्यन्ते नैवैते नियमस्पृशः । यावन्त आश्रवाः प्रोक्तास्तावन्तो हि परिश्रवा इति।
भवतु, किमत्रानुशासनस्यायातमित्यत्राह- इति - तस्मात्, सर्वे - कृत्स्ना अर्थाः- कृत्या यस्मात् तत् सर्वार्थं शासनम् - अनुशिष्टिर्भवतीति
શિક્ષોપનિષદ્ -
- 9 प्राबल्यम्, उपशमो- मन्दता येषां ते रागाद्या अभिष्वङ्गप्रद्वेषादिचित्तपरिणामा।
इदमुक्तं भवति - यथा पवनसकाशादेवाग्नेः प्रज्वलनलक्षणः प्रकोपो भवति, पवनादेव विध्यापनलक्षण उपशमोऽपि भवति, तथैव समानादेवाङ्गनादिविषयात्तद्ग्राहकचक्षुरादीन्द्रियाच्च रागादिप्राबल्यं तन्मन्दताऽपि भवति। आह च - बाह्यदृष्टेः सुधासारघटिता भाति सुन्दरी। तत्त्वदृष्टेस्तु सा साक्षाद् विण्मूत्रपिठरोदरी।। अतत्त्वदर्शननिबन्धनो हि रागः, तत्त्वदर्शिनस्तु स निवर्तत एव । उभयदर्शनविषयस्तु स एवाङ्गनादिः, इन्द्रियमपि तदेव चक्षुरिति । उक्तं च - भवनिर्वाणहेतूनां
ઝાય છે. આમ અગ્નિનો પ્રકોપ તથા ઉપશમ પવનથી જ થાય છે, તે જ રીતે એક જ વિષય અને એક જ ઈન્દ્રિયથી રાગાદિની પ્રબળતા અને મંદતા પણ થાય છે.
જેમ કે ચક્ષથી સ્ત્રીને જોવામાં આવે એ તો એકની એક ક્રિયા છે - સમાન પ્રવૃત્તિ છે. પણ જે બાહ્યદૃષ્ટિથી જુએ છે તેને તેમાં સુધાના સારથી નિર્મિત સુંદરીના દર્શન થાય છે અને તત્ત્વદૃષ્ટિથી જુએ છે એને તો સાક્ષાત્ મલ-મૂત્રથી ભરેલા ભાજનના દર્શન થાય છે - કાગડા-કૂતરાના ભક્ષ્ય અને ખદબદતા કીડાઓ વાળી ગટરના દર્શન થાય છે.
બંને દૃષ્ટિમાં સ્ત્રીરૂપી વિષય અને ચક્ષરૂપી ઈન્દ્રિય તો સમાન જ છે. = સામાન્ય છે. છતાં તેનાથી બાહ્યદૃષ્ટિ જીવને રાગાદિનો પ્રકોપ થાય છે અને તત્વદષ્ટિ જીવને રાગાદિનો ઉપશમ થાય છે. રાગનું કારણ છે અતત્વદર્શન, માટે તત્ત્વદષ્ટાને તો રાગની નિવૃત્તિ થાય જ છે.
આમ એક જ નિમિત્તથી રાગ-વિરાગ થાય છે - એવું જોઈ ૨. ગાનસાર | ૨૬-૪||
इदमत्र तात्पर्यम् - यथा वर्षाजलमेकमपि शुक्ति - पद्मपत्र - तप्तलोहादिपात्रविशेषात् परिणामविशेष प्रतिपद्यते, तथैकमेवानुशासनं प्रतिपाद्यविशेषात् शुभाशुभादिसर्वपरिणामरूपाणां कार्याणां कारणं भवति । શકાય છે. અધ્યાત્મસારમાં કહ્યું છે - મોક્ષ અને સંસારના હેતુઓમાં વાસ્તવમાં વિપર્યય નથી. અર્થાત્ સમાનતા છે. એક જ વસ્તુ મોક્ષનું પણ કારણ બની શકે છે અને સંસારનું પણ. આમ છતાં એ બંનેમાં વિપર્યાય ભાસે છે, તેનું કારણ છે અજ્ઞાન. માટે જ્ઞાની તેમાં મુંઝાતો નથી. દુનિયાની દરેક વસ્તુ એકાંતે સંસારનું જ કારણ છે કે મોક્ષનું જ કારણ છે - એવું નથી. આચારાંગ સૂત્રમાં પણ આ જ કારણથી કહ્યું છે કે જેટલા આશ્રવ છે એટલા જ પરિશ્રવ છે.
પ્ર. :- તમે તો મન મૂકીને વરસી પડો છો. પણ આમાં અનુશાસનની વાત ક્યાં આવી એ તો કહો.
ઉ. :- બસ.. એ જ મુદ્દો આવે છે. આવી પરિસ્થિતિ છે માટે અનુશાસન પણ સ્વીકાર, અસ્વીકાર, સામનો વગેરે યથાસંભવ બધા કાર્યાનું કારણ બને છે. સર્વ અર્થો-કાર્યો તેનાથી સંભવે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે જેમ વરસાદનું પાણી તો એકનું એક જ છે. પણ જો એ સ્વાતિનક્ષત્રમાં છીપમાં પડે તો મોતી બને છે. કમળપત્ર પર પડે તો મોતી જેવું બને છે, તપેલા લોઢા પર પડે તો વિનાશ ૧. અધ્યાત્મસારા ૬૮-૬૪૬, ૨ ૩૮ || ૨. અર્થકૃત્યે યોગનવિ છેમનોજ ૨૪||
