________________
9૮
શિક્ષોપનિષદ્
तथापि प्रयोजनमनुद्दिश्य मन्दस्याप्यप्रवृत्तिरित्याह स्वपरान्वर्थवित् - आत्मनः प्रतिपाद्यस्य चानुरूपमर्थं प्रयोजनं वेत्तीत्यर्थः । तत्र स्वमनन्तरं प्रयोजनं तत्त्वाङ्गीकारणजनितनिर्जरा, परस्य तत्त्वप्रतिपत्तिरप्रमादश्च । परम्परं तूभयस्याप्यपवर्गावाप्तिरिति ।
स्वप्रयोजनवेत्ताऽसौ निर्जरासन्तुष्टः कथञ्चिदप्रतिपत्त्यादावपि न सङ्क्लिश्यते। तथा चार्षम्- न भवति धर्मः श्रोतुः सर्वस्यैकान्ततो हितश्रवणात् । ब्रुवतोऽनुग्रहबुद्ध्या वक्तुस्त्वेकान्ततो भवति ।। इति ।
परप्रयोजनज्ञाने त्वयं विशेषः - न हि सर्वेषामुत्कृष्टालम्बनेनैव નથી, માટે પાંચમું વિશેષણ કહે છે - સ્વપરાન્વર્ણજ્ઞાતા - જે પોતાનું અને શ્રોતાનું અનુરૂપ પ્રયોજન જાણે.
અહીં પોતાનું અનંતર પ્રયોજન – તત્વનો સ્વીકાર કરાવવા દ્વારા થયેલી નિર્જરા અને બીજાનું – તત્ત્વસ્વીકાર અને અપ્રમાદ. પરંપર-પ્રયોજન તો બંનેનું મોક્ષપ્રાપ્તિ છે.
પોતાનું પ્રયોજન બરાબર સમજે એટલે ક્યારેક ભવિતવ્યતાદિથી શ્રોતા સ્વીકાર ન કરે, સામો થાય, તો ય અનુશાસકને સંક્લેશ ન થાય કારણ કે એ બરાબર સમજે છે કે મને તો નિર્જરા થઈ જ છે. તત્વાર્થસૂત્રમાં કહ્યું છે ને - હિતશ્રવણથી સર્વ શ્રોતાનો ધર્મ થાય જ એવો એકાંત નથી. પણ જે અનુગ્રહમતિથી કહે છે એ વક્તાનો તો એકાંત ધર્મ થાય છે.
પરપ્રયોજનના જ્ઞાનમાં આ વિશેષ છે - બધાં કાંઈ ઉત્કૃષ્ટ આલંબનથી જ શુભપ્રવૃત્તિ કરે એવું નથી હોતું. આમ સમજીને અનુશાસક શોધી કાઢે કે એવું કયું કારણ છે કે જે એને અપમાદપ્રાતિ કરાવી આપવા, તેની પ્રવૃત્તિ કરાવવા સમર્થ છે, અને પછી તે પ્રયોજનના માધ્યમે પણ તેને અપ્રમાદમાં જોડે. છે. તેવાર્થમાણસન્ધારિચ ાર /
– શિક્ષોનવ « शुभप्रवृत्तिर्भवतीति जानानः शास्ता किंहेतोरसावप्रमादमाप्नुयादिति तत्प्रवृत्तिहेतुतां यातुं प्रत्यलं प्रयोजनं वेत्ति, ततश्च तत्प्रतिपादनेनाऽप्यप्रमादे योजयति। गीतार्था ह्येकान्तानभिनिविष्टाः परिणामसुन्दरं दीर्घदृष्ट्या पर्यालोच्य येन केनापि प्रकारेण धर्मनियोगं कुर्वन्तीति । अत एव द्रव्यसम्यक्त्वमारोप्य मिथ्यादृक्प्रव्राजनमपि तेषां सङ्गतिमङ्गति , अन्यथाऽतिप्रसङ्गादिति भावनीयम् ।
यद्वा स्वपरान्वर्थविदिति स्वपरसिद्धान्तव्युत्पत्तिमान्, तदितरस्य प्रवचनविडम्बकतासम्भवात्, अत एवाहुराचार्याः - सव्वत्थ णिच्छियमइ - તિ
तथा वाग्मी मितत्वादिविशिष्टवचनसम्पन्नः, उक्तं च- मितं च सारं च वचो हि वाग्मितेति। मितमपि द्विधा- स्वरतः प्रमाणतश्च ।
ગીતાર્થોને એકાન્ત-અભિનિવેશ ન હોય. તેઓ તો જેનું પરિણામ સુંદર આવે તેનો દીર્ધદષ્ટિથી વિચાર કરીને કોઈ પણ પ્રકારે ધર્મનિયોગ કરે છે. આ જ કારણથી તેઓ મિથ્યાષ્ટિને પણ દ્રવ્યસમ્યક્તનું આરોપણ કરીને દીક્ષા આપે છે, એ પણ સંગત કરે છે. અન્યથા તો એ પ્રવૃત્તિ પણ મૃષાવાદાદિ દોષોનું સ્થાન બની જાય.
અથવા તો સ્વપરાQર્થવતાનો બીજો અર્થ એ થઈ શકે કે એ સ્વ-પરસિદ્ધાન્તમાં વ્યુત્પત્તિ ધરાવતા હોય- તેના રહસ્યોના પારગામી હોય, જો આ ગુણ ન હોય તો શક્ય છે કે ક્યારેક એ અનુશાસક પ્રવચનહીલનામાં નિમિત્ત બની જાય. માટે જ વિંશતિ વિંશિકામાં કહ્યું છે કે એ સર્વત્ર નિશ્વય ધરાવતી મતિના સ્વામી હોય.
છઠું વિશેષણ છે વાગ્મી = મિતપણુ વગેરેથી વિશિષ્ટ વચનથી સંપન્ન. મિત અને સાર વચન એ જ વાગ્મિતા છે. મિત પણ બે
૬. દૃશ્યતામધ્યાત્મસાર: |ીર-૬૭ || ૨. વિગતિવિશિTIl૭-૨ //
