Nyayavinishchay Vivaranam Part 1

Author(s): Vadirajsuri, Mahendramuni
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 540

प्रपमा प्रत्यक्षपस्तापा पुन: निस्यादेकस्वभावाम कालभिन्नमने कार्यम् १ तस्वभारभेदाहेव तदुपपतः, तदभ्युपगमे व कथं तदेकम ? तवनान्तरत्वेन सत्राऽपि भेवस्यैवोपपशेरिति चेन; कथमिदानी प्रदीपाहेरपि क्षणिकादेकस्वभाबादेव देशभिन्नत्य कार्यस्य कमलादेरुत्पत्तिः । स्वभावभेवाषालप्तौ निरंशवादव्यापतेः । 'एकोऽपि स्वभावस्तस्य नाश एव यतो नानावेशमनेक कार्यम्' इति प्रतिवचनं न नित्यपक्षेऽपि वै मुख्यमुद्दति, नित्याइप्येकखमावादेव कालमिनस्य कार्यस्योत्पत्ते, ५ न देन भेदः क्षणिकवा । पदुसम्
"प्राक शक्तानवरात् कार्य पश्चात् किनाविनश्चरात् । कार्योत्पत्तिविरुध्येतन चै कारणसत्या ।। यद्यदा कार्यमुत्पित्सु तत्तदोस्सदनात्मकम् ।
कारण कार्यभेदेऽपि न भिन्न क्षणिक यथा ।।" सिद्धिवि०परि० ३] इति । १७ तन्न क्षणिकात् कार्यम् ।
माप्यक्षणिकात, ततो यकस्वभावदेव देशादिभिन्न कार्यम् ; क्षणिकादमि किन्न स्वा! तस्य कार्यकालमाप्त्यभावात् तत्प्रातस्यैव कारणस्वादिति चेत् । अनुत्पन्नस्य कार्यस्य कः कालो यस्य प्राप्तिः १ उत्पनस्येति चेत् ; न परस्पराश्यात्-तरप्राप्तात् उत्पत्तिः , उत्पन्नस्य च कालभावात् तत्माभिरिति । प्राप्त्या च कारणले अतिप्रसङ्गः-सर्वस्य नित्यश्य एकन का १५ तैरवापसे । प्रामपि तन्त्र यदेव लमर्थ तदेव कारणं न सर्वमिति चेत् । पर्याप्त प्राप्त्या, सद्विफलस्यापि सति समय तक्ष्याविरोधात् । प्राप्त्यभाये संदेव कथमषगम्यत इति पत्रमा अम्बयव्यतिरेकाम्यो तददगमात् । सोवपि प्राप्तिभावाभावावेति येत् : त पक्ष तथा प्रसीतेरिसि चेत; क प्रतीतिः ? नित्य एयेति चेन्; न; क्षणिकवनिरंशस्य तस्याप्रतिपः । सन्न एकस्वभावं सरकारणम् । स्वभावभेदस्य तु तदनन्तरस्थावक्लप्तौ सनिरंशवादस्य व्याघात:, २. अर्थान्तरस्य तु सहकारिसन्निविरूपस्यावकल्पनं प्रागेव निवारितम् । तर निस्यादपि कार्य क्षणिकवत् । 'प्राक् शतात्' इत्यादिकन्तु देवैः साम्यापादनबुद्धय वाभिहितं न वस्तुतः तत्कारणत्वनिवेदमयुद्धधा । कथमन्यथा "मिध्येकान्ते विशेषो वा का स्वपक्षविपक्षयोः" [लधी दलो० ४१] इति तद्वचनं न विरुध्येत १ सता क्षणिकादिलक्षणात् विपक्षात बाधकप्रमाणबलेन ध्यावर्तितस्य साकारत्वस्य निक्षितान्यथानुपसिकत्वेन गमकत्वोपपः अदि. २५ एखम् ततो वस्तुनः परिणामलमणत्वसाधनमिति" सूक्तमेसम्-'तदेव वस्तु साकारम्' इति ।
नन्त्रे वस्तुबत् तद्धभणामपि शक्तिमत्वेन वलक्षणत्थे माक्रमाभ्यामनेकान्तात्मकस्वम् : पुनस्तद्धर्माणामपि तथा तत्त्वमिति एकवस्तुधमैरेव सकलस्यापि जगमोऽभित्र्यानत्वात
क्षषिकादिख- आ०, २०,१०।२ कार्यभेदेन दिलास्थ स्वमादभेदः । ३ नवरं का- १० ४ तत्तथोप- भा०, म०, प.! ५ शकिस्य । ६ लार्यकाल प्राध्या । कारणापतेः । सामर्थभेद । १ बाम्यमन्यतिरेवावपि । १. अमला । 11-धनापमिति आ०,०,१०। १२ कम्तकामाभ्याममेकान्तारमकत्वम् ।